فصل نهم : كليات مكارم اخلاقى اهل بيت

امام على عليه السلام در توصيف پيامبر صلي الله عليه و آله : پيامبر صلي الله عليه و آله ، بخشنده ترين، باظرفيت ترين، راستگوترين، نرمخوترين و خوش مشرب ترين مردم بود . هر كس در آغاز او را مى ديد، از او مى هراسيد و چون با او حشر و نشر مى يافت، محبّت حضرت صلي الله عليه و آله به دل او رسوخ مى كرد.

امام حسن عليه السلام: از دايى خود، هند بن ابى هاله تميمى ـ كه توصيف گر بود ـ درباره آراستگيهاى پيامبر صلي الله عليه و آله پرسش كردم و گفتم: سخن گفتن او را براى من توصيف كن. او گفت: پيامبر صلي الله عليه و آله ، پيوسته غمگين بود وهماره در انديشه، آسودگى نداشت و بدون نياز، سخن نمى گفت، سكوتش طولانى بود، از آغاز تا پايان سخن، دهانش را كاملاً باز نمى كرد و سخنانى فراگير مى فرمود، كلامش، فصل بود كه در آن نه فزونى ديده مى شد و نه كاستى، نرمخو بود و از خشكى و جسارت بركنار، نعمت را هر چند ناچيز، بزرگ مى داشت و چيزى از آن را نمى نكوهيد، تغيير ذائقه دهندگان را نه مى نكوهيد و نه مى ستود، دنيا و آن چه در آن است، او را به چشم نمى آورد. چون چيزى مانع حق مى گشت، هيچ چيز ياراى خشم او را نداشت تا آن كه حق را يارى كند، او براى خود خشمگين نمى شد و براى خود چيرگى نمى خواست، هرگاه اشاره مى كرد، با تمام كَفَش اشاره مى كرد و هرگاه شگفت زده مى شد، دست خود را مى گرداند و هرگاه سخن مى گفت، دست خود را به يكديگر مى پيوست و شست دست چپش را به گودى كف دست راستش مى زد و هرگاه خشمگين مى شد، رويش را بر مى گرداند و چهره اش را بر مى تافت و هرگاه شاد مى شد ديگان خود را مى هليد، بيشتر خنده او لبخند بود و هرگاه لبخند مى زد دندانهايش چونان دانه هاى تگرگ خودنمايى مى كرد.

امام حسين عليه السلام: از پدرم عليه السلام درباره نشستن او [رسول خدا صلي الله عليه و آله ] پرسش كردم پس فرمود: پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نمى نشست و بر نمى خاست مگر آن كه ذكر بر لب داشت و جايى را به خود اختصاص نمى داد و از اين كار، نهى مى داشت و هرگاه نزد جماعتى مى رفت در پايين مجلس مى نشست و به اين كار فرمان مى داد، بهره هريك از همنشينانش را ادا مى كرد، تا آن جا كه همنشين او فكر نمى كرد كسى نزد رسول خدا از او ارجمندتر است، هر كه با او همنشين مى شد يا پى كارى را با هم مى گرفتند، حضرت آن قدر شكيبايى مى ورزيد تا اين كه او خود مى رفت و كسى كه از ايشان [برآوردن ]حاجتى را مى طلبيد، يا نيازش را برمى آورد يا كلامى خوش به او مى گفت. گشاده رويى و اخلاقش، همه مردم را در بر مى گرفت و [ديگر ]پدر آنها گشته بود و آنها در (دادن و گرفتن) حقّ نزد او يكسان بودند، مجلس ايشان، مجلس شكيبايى، شرم، صبر و امانتدارى بود و در آن نه صدايى بلند مى شد و نه سخن زشتى بر زبان رانده مى شد و نه خطاهاى آن مجلس، گفته مى شد. همه [در مجلس او] برابر بودند و با تقوا بر يكديگر برترى داده مى شدند و فروتن بودند، بزرگ را احترام مى نهادند و بر كوچك، رحم مى آوردند و نيازمند را بر خود ترجيح مى دادند و بيگانه را پاس مى داشتند.
[به پدرم] عرض كردم: شيوه حضرت صلي الله عليه و آله با همنشينانش چگونه بود؟ فرمود: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله گشاده رو و خوش اخلاق و نرمخو بود و نه خشن و زمخت و نه، فرياد مى كشيد و ناسزا مى گفت و نه عيب جويى مى كرد و نه بسيار شوخى مى كرد. خود را از آن چه دوست نمى داشت، به غفلت مى زد و ديگران را نه از آن نوميد مى ساخت و نه بدان ترغيب مى كرد. سه چيز را از خود دور كرده بود: لجاجت، پرگويى و بيهودگى و سه چيز را از مردم كنار نهاده بود: هيچ كس را، نه مى نكوهيد و نه عيب مى كرد و در پى جستن زشتيهاى او نبود، وسخنى نمى گفت، مگر در آن چه اميد ثوابش را مى بُرد. هرگاه سخن مى گفت، همنشينانش خاموشى مى گزيدند تا آن جا كه گويى، پرنده بر سر ايشان نشسته است و هرگاه پيامبر صلي الله عليه و آله سكوت مى كرد، آنها سخن مى گفتند و در خدمت حضرت صلي الله عليه و آله كشمكش نمى كردند، اگر كسى سخن مى گفت، به او گوش مى دادند تا از سخن گفتن آسوده شود. سخن آنها نزدحضرت صلي الله عليه و آله ، همان سخن نخستين نفر مجلس بود. از آن چه مى خنديدند، او هم مى خنديد و از آن چه تعجّب مى كردند، حضرت صلي الله عليه و آله هم تعجّب مى كرد. حضرت صلي الله عليه و آله بر خشك و زمخت سخن گفتن شخص غريب و تقاضاى او صبر مى كرد، تا آن كه اصحابش آنها را گرد مى آوردند و مى فرمود: هرگاه كسى را ديديد كه حاجتى مى طلبد، او را يارى رسانيد. حضرت صلي الله عليه و آله ، ستايش را از كسى جز از مسلمان حقيقى نمى پذيرفت، وسخن كسى را قطع نمى كرد، تا آن كه از حد مى گذراند، پس با نهى يا برخاستن، كلام او را قطع مى كرد.

امام صادق عليه السلام: پيامبر اكرم از آن هنگام كه خداوند عز و جل او را به پيامبرى برانگيخت تا آن هنگام كه او را به سوى خود برگرفت، براى فروتنى در پيشگاه الهى، هرگز لميده، چيزى نخورد و در هيچ مجلسى دو زانوى خود را در برابر همنشينش نشان نداد و هيچ گاه پيامبر صلي الله عليه و آله با مردى دست نداد كه دستش را از دست او بكشد تا آن كه آن مرد، دست خود را [عقب] كشد و هرگز پيامبر صلي الله عليه و آله ، كار كسى را با بدى جبران نكرد، خداوند تبارك و تعالى به او فرموده است: «سخن بد آنان را به هرچه نيكوترت مى آيد پاسخ گوى» و او نيز چنين كرد و هرگز گدايى را پس نزد، اگر چيزى نزدش بود مى بخشيد و گرنه مى فرمود: خدا بدو بدهد. پيامبر صلي الله عليه و آله هرگز به حساب خداوند عزّوجل چيزى را نبخشيد، مگر آن كه خداوند، آن را اجازه داد و اگر بهشت را هم [به حساب خدا به كسى مى بخشيد] خداوند عزّوجل آن را اجازه مى داد.

خارجة بن زيد: گروهى بر پدرش زيد بن ثابت وارد شدند و گفتند: براى ما پيرامون بخشى از اخلاق پيامبر صلي الله عليه و آله سخن بگو. او گفت: من همسايه او بودم. هرگاه وحى نازل مى شد، دنبال من مى فرستاد و من نزد او مى آمدم و وحى را مى نگاشتم، هرگاه ياد دنيا در ميان بود، او هم با ما ياد دنيا مى كرد و هرگاه ياد آخرت در ميان بود، او هم با ما ياد آخرت مى كرد و هرگاه از خوراك، سخن به ميان مى آورديم او هم با ما سخن از آن به ميان مى آورد. آيا مى خواهيد همه آنها را برايتان بگويم؟

ابن شهر آشوب در مناقب درباره آداب رسول اكرم صلي الله عليه و آله : نمى شد كه در حال نماز، كسى نزد پيامبر صلي الله عليه و آله بنشيند، مگر اين كه حضرت صلي الله عليه و آله نمازش را كوتاه مى ساخت و به او روى مى كرد و مى فرمود: آيا نيازى [كارى] دارى؟

جابربن عبداللّه : پيامبر صلي الله عليه و آله در راه، پشت سر همه حركت مى كرد و شخص ناتوان را يارى مى رساند وپشت سر خود سوار مى كرد و برايشان دعا مى كرد.

ابو اُمامه، سهل بن حنيف انصارى به نقل از يكى از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله : پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مسلمانان مسكين و ضعيف را كه بيمار بودند، عيادت مى فرمود و جنازه شان را تشييع مى كرد و هيچ كس جز او، بر آنها نماز نمى خواند. زنى درمانده از اهالى عوالى، بيماريش طولانى شد و پيامبر خدا صلي الله عليه و آله از همسايگانى كه به ديدار او مى رفتند حال آن زن را جويا مى شد و به آنان فرمان داد، اگر آن زن از دنيا رفت به خاكش نسپرند، تا اين كه حضرت صلي الله عليه و آله بر او نماز بگزارد. شبى اين زن درگذشت و او را با جنازه ها ـ يا گفت به مكان جنازه ها ـ به مسجد رسول اللّه صلي الله عليه و آله آوردند تا پيامبر صلي الله عليه و آله آن گونه كه از ايشان خواسته بود، بر او نماز بگزارد، اما ديدند پيامبر صلي الله عليه و آله پس از نماز عشا خوابيده است و خوش نداشتند پيامبر را از خواب بيدار كنند، لذا خود بر او نماز گزاردند و او را بردند. چون صبح شد پيامبر صلي الله عليه و آله از همسايگان آن زن كه نزد پيامبر بودند، حال آن زن را جويا شد و آنها خبر مرگ او را به پيامبر صلي الله عليه و آله دادند و گفتند كه نخواستند پيامبر صلي الله عليه و آله را، براى او بيدار كنند. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به آنها فرمود: چرا چنين كرديد؟ راه بيفتيد، آنها با پيامبر صلي الله عليه و آله به راه افتادند تا به گور او رسيدند و چنان كه براى نماز ميّت مى ايستند، پشت سر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به صف ايستادند و پيامبر صلي الله عليه و آله بر آن زن نماز گزارد.

انس: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مهربان ترين فرد با مردم بود. به خدا سوگند ابايى نداشت كه در بامدادى سرد، براى برده اى يا كنيزى يا كودكى آب بياورد تا آن شخص دست و رويش را بشويد و هيچ طالبى از او چيزى طلب نكرد، مگر اين كه به سخنان او گوش مى داد و از نزد وى نمى رفت تا آن كه او، پيامبر را ترك كند و هيچ كس دست به طرف پيامبر صلي الله عليه و آله دراز نمى كرد مگر آن كه حضرت صلي الله عليه و آله آن را مى گرفت و دستش را از دست او نمى كشيد تا وقتى كه وى دستش را (عقب) بكشد.

امام على عليه السلام: خداوند، بخشنده است و شكيبا و بزرگ و مهربان و ما را به اخلاق خود هدايت كرده است و دستور داده آنها را فراستانيم و مردم را به [ستاندن ]آن وا داشته است. ما بدون كوتاهى و كاستى آنها را ادا كرده ايم و بى هيچ نفاقى، آنها را جارى ساخته ايم و بدون دروغ گويى، آنها را تصديق كرده ايم و بى هيچ ترديدى، آنها را پذيرفته ايم.

امام على عليه السلام: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله ناسپاسى مى شد و از كار نيكش سپاسگزارى نمى شد، احسان حضرت صلي الله عليه و آله هم قريشى را فرا مى گرفت و هم عرب و هم عجم را و چه كسى كار نيكش و احسانش براى اين مردم، بيش از رسول خدا صلي الله عليه و آله بود؟! ما اهل بيت نيز ناسپاسى مى شويم و از ما تشكّر نمى كنند و مؤمنان برگزيده ناسپاسى مى شوند و احسانشان سپاسگزارى نمى شود.

امام على عليه السلام: ما خاندانى هستيم كه فرمان يافته ايم، خوراك اطعام كنيم و به مردم عطايا و صله دهيم و هنگامى كه مردم خوابند، نماز بگزاريم.

امام حسن عليه السلام: ما خاندانى هستيم كه هرگاه حقّ را شناختيم، بدان چنگ در مى زنيم.

مصعب بن عبداللّه : آن گاه كه مردم، حسين عليه السلام را احاطه كردند، حضرت عليه السلامبر اسبش سوار شد و از مردم خواست بدو گوش فرا دهند. او، خدا را حمد و ثنا كرد، سپس فرمود: هان اين حرامزاده ، فرزند حرامزاده مرا ميان درگيرى و خوارى مخيّر كرده است، هيهات از من كه چنين كنم و هيهات از ما كه تن به خوارى سپاريم، خدا و رسول او و مؤمنان و مادران و پدران پاكمان، ابا دارند از اين كه ما، فرمانبرى از پَستان را بر مرگى بزرگوارانه، برگزينيم.

امام سجاد عليه السلام: خداوند متعال به ما شكيبايى و دانش و دليرى و بخشش و مهر در دل مؤمنان را ارمغان داده است.

ابوبصير: به امام باقر عليه السلام عرض كردم: آيا رسول خدا صلي الله عليه و آله از تنگ چشمى (به خدا) پناه مى بُرد؟ فرمود: آرى، اى ابا محمّد، هر بام و شام و ما نيز از تنگ چشمى به خدا پناه مى بريم. خداوند مى فرمايد: «و هر كه از بخل خويش در امان مانده باشد، هم آنان رستگارانند» .

امام صادق عليه السلام: ما خاندانى هستيم كه هرگاه خيرى در كسى سراغ داشته باشيم، گفته هاى مردم، اين خير را از نظر ما نمى بَرد.

حريز يا ديگرى: جماعتى از جُهينه بر امام صادق عليه السلام وارد شدند و حضرت عليه السلام از آنها پذيرايى كرد و چون آهنگ رفتن كردند حضرت عليه السلامبراى آنها توشه گذارد وصله و عطايشان داد و به غلامان خود فرمود: از آنها كناره بگيريد و ياريشان نرسانيد. چون ميهمانان از كارشان آسوده شدند براى خداحافظى خدمت امام رسيدند و به ايشان عرض كردند. اى فرزند رسول خدا! پذيرايى كردى و نيكو ميهمان نواختى و بخشش فراوان كردى، آن گاه به غلامانت دستور دادى ما را در [آمادگى براى] رفتن يارى نرسانند! حضرت عليه السلامفرمود: ما خاندانى هستيم كه ميهمانانمان را، در رفتن از نزد خود يارى نمى رسانيم.

امام صادق عليه السلام: به طور كلّى تكلّف و رنج پذيرى بيهوده از اخلاق صالحان و شعار پرهيزگاران نيست، هر گونه كه باشد . خداوند به پيامبرش فرمود: «بگو من از شما مزدى نمى طلبم و از متكلفان نيستم» پيامبر نيز فرمود: ما پيامبران و امانت داران و پرهيزگاران، از تكلّف بيزاريم.

حمّاد بن عثمان: مردم مدينه به گرانى و قحطى گرفتار آمدند تا جايى كه ثروتمندان نيز گندم را با جو در مى آميختند و مى خوردند و (تنها) پاره اى از مواد خوراكى را مى خريدند. امام صادق عليه السلامگندم خوبى داشت كه آن را در آغاز سال خريده بود. حضرت عليه السلام به يكى از غلامان خود فرمود: براى ما قدرى جو بخر و با اين گندم درهم آميز يا آن را بفروش، زيرا ما خوش نداريم خوراك نيكو بخوريم و مردم، خوراك نامرغوب بخورند.

امام كاظم عليه السلام ـ به سندى بن شاهك كه خواستار به عهده گرفتن تكفين ايشان بود ، فرمود : ما خاندانى هستيم كه [هزينه ]نخستين حج و كابين زنان و [هزينه ]كفنمان از پاك ترين اموال ماست.

امام رضا عليه السلام: ما خاندانى هستيم كه گذشت را از آل يعقوب و سپاسگزارى را از آل داود، به ارث برده ايم.

امام رضا عليه السلام ـ در نامه اش به فضل بن سهل ـ : جزو دين ايشان [امامان عليه السلام ]است پاكدامنى و عفّت، راستى و صلاح و سخت كوشى، اداى امانت به نيكوكار و تبهكار، سجده طولانى، عبادت شبانه، دورى از حرام، انتظار گشايش با شكيبايى، نيكو همنشينى و نيك همسايگى، نيكى كردن، دست از آزار شستن، گشاده رويى، خيرخواهى و رحمت براى مؤمنان.

امام رضا عليه السلام: ما خاندانى هستيم كه چونان رسول خدا صلي الله عليه و آله پيمان خود را، بدهى خويش مى دانيم.

امام رضا عليه السلام: ما اهل بيت، هنگام خواب ده خوى و خصلت داريم: طهارت، خوابيدن به طرف راست، سى و سه بار تسبيح خدا گفتن، سى و سه بار حمد خدا گفتن، سى و چهار بار تكبير گفتن، رو به قبله بودن چهره، خواندن سوره حمد و آية الكرسى وآيه «شهد اللّه أنّه لا إله إلاّ هو» تا پايان آن ... هر كه چنين كند بهره خود را از شبش برده است.

عبيد بن ابى عبداللّه بغدادى از كسى كه به او خبر داده است: ميهمانى بر امام رضا عليه السلام وارد شد. شب نزد حضرت عليه السلام نشسته بود و حضرت عليه السلام با او سخن مى گفت كه چراغ دگرگون شد و مرد دست خود را دراز كرد تا آن را درست كند، امام از او مانع شد و خود، در درست كردن آن، پيشدستى كرد و سپس به او فرمود: ما جماعتى هستيم كه از مهمانانمان كار نمى كشيم.

ابراهيم بن عبّاس: هرگز نديدم امام رضا عليه السلام با سخنى بر كسى درشتى كند و نديدم سخن كسى را قطع كند تا كه گوينده از كلام فارغ گردد و هيچ كس را در نيازى كه توان برآوردنش را داشت، پس نمى زد و هرگز در حضور كسى پاى خود را دراز نمى كرد و در برابر همنشينش تكيه نمى داد و نديدم به يكى از وابستگان يا غلامانش دشنام دهد و نديدم آب دهان بيندازد و هرگز نديدم در خنده خود قهقهه كند و خنده اش لبخندى بيش نبود. و هرگاه تنها مى شد و سفره گسترده مى گشت، وابستگان و غلامان، حتى دربان و مهتر اسبان را نيز بر سر سفره مى نشاند. در شب كم خواب بود و بيداريش فراوان، بيشتر شبها را تا صبح زنده مى داشت و فراوان روزه مى گرفت و در سه روز از ماه، روزه را از دست نمى داد و مى فرمود: اين روزه روزگار است، فراوان احسان مى كرد و پنهانى صدقه مى داد و بيشتر آن در شبهاى تاريك بود. هر كه گمان كرد نظير ايشان را در فضيلت ديده است، باور مكن.

امام هادى عليه السلام ـ در زيارت جامعه اى كه امامان را با آن زيارت مى كنند ـ : سخن شما نور و فرمان شما هدايت و سفارش شما تقوا و كار شما خير و عادت شما احسان و، سرشت شما بخشندگى و شأن شما حقّ و راستى و نرمخويى است.