علم نحو

كنز العمّال ـ به نقل از ابو الاسود دُؤَلى . ـ : خدمت على بن ابى طالب رسيدم. ديدم سرش را پايين انداخته و در حال تفكّر است. عرض كردم : به چه مى انديشيد اى امير المؤمنين؟ فرمود: در شهر شما شنيدم كسى قرآن را اشتباه مى خواند. لذا تصميم گرفتم درباره اصول و مبانى زبان عربى، نوشته اى تهيه كنم . عرض كردم: اگر اين كار را بكنيد ما را زنده كرده ايد و اين زبان را در ميان ما ماندگار ساخته ايد
سه روز بعد كه خدمت رسيدم، نوشته اى به من داد كه در آن آمده بود : بسم اللّه الرحمن الرحيم. زبان به طور كلّى از سه عنصر تشكيل شده است : اسم و فعل و حرف. اسم آن است كه از مسمّى خبر مى دهد و فعل آن چيزى است كه از حركت (كار) مسمّى خبر مى دهد و حرف آن چيزى است كه از معنايى خبر مى دهد كه نه اسم است نه فعل
سپس به من فرمود : تو اين مطلب را دنبال كن و چيزهايى كه به نظرت مى رسد بر آن بيفزاى و بدان اى ابو الاسود كه اشياء سه گونه اند: آشكار و پنهان و چيزى كه نه آشكار است و نه پنهان، و ميان علما درباره شناخت آنچه كه نه آشكار است و نه پنهان اختلاف است
ابو الاسود گويد: من مطالبى را گرد آوردم و به عرض آن حضرت رساندم. از آن جمله حروف ناصبه بود كه اينها را اسم بردم : اِنّ، اَنّ، لَيْتَ، لعلّ و كأنَّ. اما لكنّ را نام نبردم. امام به من فرمود : چرا آن را كنار گذاشته اى؟ عرض كردم : آن را از حروف ناصبه به شمار نياورده ام. فرمود : چرا، آن هم جزء اين حروف است. و حضرت آن را بر آنها حروف افزود.

كنز العمّال ـ به نقل از صعصعة بن صوحان ـ : عربى باديه نشين خدمت على بن ابى طالب آمد و عرض كرد : يا امير المؤمنين! اين كلمه را چگونه مى خوانى : «لا يأكله الاّ الخاطون» (آن [چركابه دوزخ ]را جز گام زنندگان نمى خورند)؟ زيرا به خدا قسم كه همگان قدم مى زنند و راه مى روند! على عليه السلام تبسّمى كرد و فرمود : «لا يأكله الا الخاطئون» (آن را جز گنهكاران نمى خورند). باديه نشين عرض كرد : درست فرمودى اى امير مؤمنان! براستى كه خداوند بنده خود را وا نمى گذارد. على عليه السلام سپس رو به ابو الاسود دؤلى كرد و فرمود: غير عربها تماماً به دين [اسلام ]در آمده اند. بنا بر اين، چيزى براى مردم وضع كن تا به واسطه آن صحيح صحبت كنند. حضرت
سپس براى ابو الاسود علائم رفع و نصب و جرّ را رسم كرد.