مقدمه

يكى از آداب مهمّ نقل حديث، چگونگى نسبت دادن آن به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام است. كلينى رحمه الله از امام على عليه السلام روايت كرده است كه :
إذا حَدَّثتُم بِحَديثٍ فَأسنِدوهُ إلَى الَّذي حَدَّثَكُم ؛ فَإِن كانَ حَقّا فَلَكُم و إِن كانَ كَذِبا فَعَلَيهِ
. هنگامى كه حديثى را نقل مى كنيد ، آن را به كسى كه آن را روايت نموده ، نسبت دهيد ، كه اگر درست باشد ، به سود شماست و اگر دروغ باشد ، به زيان راوى است .
بنا بر اين ، براى رعايت احتياط ، توصيه اكيد داريم كه كسانى كه مى خواهند از اين كتاب يا ساير كتب روايى ، حديثى نقل كنند ، آن را مستقيما به پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام نسبت ندهند ؛ بلكه حديث را از طريق منبعى كه آن را روايت كرده است ، به آنان منسوب نمايند . براى نمونه ، نگويند : «پيامبر صلى الله عليه و آله چنين فرمود» يا : «امام عليه السلام چنين فرمود» ؛ بلكه بگويند : «فلان كتاب، از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت كرده است» و يا بگويند : «از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين روايت شده است» .
محمّد محمّدى رى شهرى
سوم مهر ماه 1385
يكم رمضان 1427

به نام خداى بخشاينده مهربان
سپاس و ستايش خدا را كه پروردگار جهانيان است ، و درود خدا بر سرور ما محمّد و بر خاندان پاك و پاكيزه او ، و نفرين خدا بر همه دشمنان ايشان تا روز رستخيز .
از همان نخستين سالهاى زندگى علمى خود كه فراگرفتن علوم دينى را آغاز كردم ، شوق فراوان و عشق شديدى به مطالعه مسائل عقيدتى و اخلاقى در خود حسّ مى كردم و براى درمان درد خود و فرونشاندن عطش خويش ، گفته اى برتر از گفته خداوند بزرگ و سخنى بهتر از سخن پيامبر عظيم الشأن و امامان پاك سرشت ـ كه درود خدا بر همه آنان باد ـ نمى يافتم . اين بود كه در كنار تحقيقات و مطالعات ديگر خود در حوزه علميه ، بخش زيادى از اوقات خويش را به مطالعه قرآن و كتب حديث اختصاص دادم .
در گرما گرم اين كار توجه خود را روى دو نكته متمركز ساختم كه بعدها آن دو را شالوده تحقيقات و مطالعات علمى و نوشته هاى خويش قرار دادم . اين دو نكته عبارتند از :
1 ـ ضمن جستجو و كاوش در متون اسلامى ، اين اعتقاد راسخ در من پديد آمد كه نيرومندترين ، ژرفترين ، زيباترين و ساده ترين برهانهاى علمى و فلسفى در زمينه آفرينش و رستاخيز و موضوعات فكرى ، سياسى ، اقتصادى و اجتماعى در لابلاى اين متون نهفته است . از اين رو ، دريغ مى خوردم و از خود مى پرسيدم : براستى چرا دانشمندان و نويسندگان و انديشمندان مسلمان تاكنون اهتمام و توجه در خور به اين واقعيت نشان نداده اند؟ اين بود كه با دانش ناچيز خود به تعمق و تأمل بيشتر در موضوعات عقيدتى كه بر ادله برگرفته از قرآن كريم و متون و روايات اسلامى استوار است ، پرداختم ؛ چرا كه ديدم هم خود و هم جامعه ام به اين امر سخت نيازمنديم .
اين مطالعات و بررسيها فرصت خوبى براى من فراهم آورد تا براى شمارى از طلاب علوم دينى حوزه علميه شهر مقدس قم سلسله درسهايى در زمينه مبانى انديشه اسلامى ايراد كنم . لذا از سال 1353 تا 1360 ه . ش برابر با 1394 تا 1401 ه . ق براى طلاب پسر و دختر درسهايى مطرح كردم كه بعضى از آنها چاپ و منتشر شده است .
البته قصد به خود باليدن ندارم و نمى توانم ادعا كنم كه هدف دلخواه خود ، يعنى تدوين شالوده هاى انديشه اسلامى بر طبق دلايل برگرفته از قرآن كريم و سنّت شريف ، را تحقق بخشيده ام ، اما توانسته ام راه را فرا روى آنان كه مى خواهند در اين ميدان گام نهند بگشايم و اميدوارم كه علما و دانشمندان مسلمان اين تلاش را ادامه دهند .
2 ـ نكته دومى كه در خلال مطالعات و تحقيقاتم ، توجه مرا به خود جلب كرد اين است كه احاديث اهل بيت عليهم السلام نيز مانند آيات قرآن كريم مفسر برخى ديگر است ؛ از اين رو ، كسى كه به احاديث اسلامى احاطه كامل داشته باشد مى تواند آنها را به وسيله يكديگر تفسير كند .
به نظر مى رسيد كه كار گردآورى و باب بندى روايات و احاديث مربوط به قضاياى فقهى ، اعم از عبادات و معاملات ، به گونه اى تقريبا كامل انجام گرفته است ؛ اما در خصوص مسائل فكرى و اخلاقى و اجتماعى سوگمندانه چنين چيزى يافت نمى شود و اگر هم كوششهايى صورت پذيرفته باشد ، تقريبا قابل ملاحظه نيست . از اين رو ، چنانچه پژوهشگرى بخواهد درباره مسائل پيش گفته اظهار نظر كند ، لازم است به چندين كتاب و چندين مجلّد مراجعه نمايد كه اين خود وقت زيادى را مى طلبد ؛ و گاه دست يافتن به همه رواياتى كه به او كمك مى كند تا تحقيق خود را كامل گرداند و نظر درست و دقيقى ارائه دهد ، ميسر نمى گردد .
بدين سان دريافتم كه جامعه اسلامى به ويژه حوزه هاى علميه به شدّت نيازمند كتابى است كه احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان او را به گونه اى تنظيم كند و ارائه نمايد كه پژوهشگر به آسانى بتواند حديث مورد نياز خود را در زمينه هاى مختلف اعتقادى ، اخلاقى و عملى دست يابد .
گر چه قدم گذاشتن به اين ميدان كار ساده اى نبود ـ و پژوهشگران از ميزان دشوارى آن آگاهند ـ ليك عشق من به حديث محمد و خاندان او ـ صلوات اللّه عليهم اجمعين ـ مرا به پيمودن اين راه تشويق كرد و بر آنم داشت تا براى تحقق بخشيدن به اين آرمان آن چه مى توانم انجام دهم .
تأليف اين كتاب را به سال 1347 ه . ش برابر با 1388 ه . ق در زندان شهر مشهد آغاز كردم . از آن زمان هر گاه فرصتى دست مى داد ، در كنار تدريس و مطالعه و تحقيق ، كار فراهم آوردن اين كتاب را پى مى گرفتم و تقريبا تمامى ايام تعطيلات تابستانى را به انجام اين كار اختصاص داده بودم .
در آغاز كار تقريبا به تمامى رواياتى كه در مجلدات «بحار الأنوار» آمده است مراجعه و همه نكات مورد نظر را يادداشت كردم . اين كار دو تا سه سال ادامه يافت . بعد از آن كه نكات يادداشت شده را به صورت الفبايى مرتب نمودم بار ديگر به متون و منابع مراجعه و شروع به دسته بندى احاديث بر اساس موضوع و محتوا كردم . نمى دانم اين تلاش چقدر طول كشيد ، اما سختى و مشقتى را كه متحمل شدم تا اين كار با موفقيت پايان پذيرفت ، از ياد نمى برم .
ضمن كار در اين كتاب به نكاتى چند برخوردم كه در خور درنگ و تأمل است :

در آن زمان به نظر مى رسيد كه چنانچه روايات تكرارى از بحار حذف شود ممكن است ، از مجموع يكصد و ده جلد چاپ جديد ، بيست جلد آن كم شود ؛ زيرا افزون بر وجود احاديث فراوانى كه به لحاظ متن همگون و تكرارى هستند ، به احاديث متعدّدى برخوردم كه هم متن و هم سند آنها تكرارى بود .

با آن كه هدف مؤلف كتاب بحار ـ رضوان اللّه تعالى عليه ـ اين بوده است كه همه احاديث را ـ از صحيح و ضعيف ـ گرد آورد ؛ و به رغم تكرار بسيارى از احاديث ، با اين حال كاستى موجود در ابواب كتاب به گونه اى است كه بسيارى از احاديث مربوط به يك باب را در ابواب ديگر مى يابيم . براى نمونه ، شمار احاديثى كه در فصل «ادب» آمده هشت تاست اما احاديثى كه از همين موضوع ادب ، در ديگر ابواب و مجلدات بحار و غير بحار آمده يكصد و بيست و پنج حديث است ، چنان كه در مجموعه ميزان الحكمة ملاحظه مى فرماييد.
زمانى كه سرگرم بازبينى و پرداخت نهايى كتاب بودم اين انديشه در ذهنم گذشت كه به منابعى كه مؤلف كتاب بحار به آنها اعتماد كرده و در اختيار ماست ، مراجعه كنم . با مطالعه برخى از اين منابع متوجه شدم نويسنده بحار بسيارى از احاديثى را كه با فصلهاى گوناگون اين كتاب همخوانى دارد و به بررسى مسائل اجتماعى ارتباط پيدا مى كند استخراج نكرده است . از اين رو ، در حد توان با مراجعه به منابع موجود ، زمانى را به جبران اين كاستى اختصاص دادم .

در ادامه تلاش براى به انجام رساندن كتاب حاضر ، سودمند ديدم كه به كتابهاى اهل سنت نيز مراجعه كنم و احاديثى را كه آنان نقل كرده اند و به مسائل مطرح شده در اين كتاب مربوط مى شود بر آن بيفزايم تا بدين ترتيب كتاب حاضر براى علاقمندان چنين مباحث و مطالعاتى از جهات گوناگون مفيدتر باشد . در اثناى اين كوشش شمارى از كتابهاى اهل سنّت ، از جمله كتاب «كنز العمّال» تأليف حسام الدين هندى (متوفاى 975 ه . ق) ، را خواندم . اين كتاب ، كه به لحاظ گستردگى و شمول ، همانند «بحار الأنوار» است ، شانزده مجلد و دوازده هزار و دويست و پانزده صفحه دارد . اين شانزده جلد ، چهل و شش هزار و ششصد و بيست و چهار سخن منقول را در خود گنجانده و چون بخشى از آنها ويژگى «حديث» را ندارند شايد مجموع احاديث نقل شده در «كنز العمّال» به حدود چهل هزار برسد .
با بررسى و پيگيرى فصلهاى كتاب نامبرده احساس كردم كه به ديگر كتابهاى اهل سنّت تقريبا نيازى نيست ؛ بنا بر اين احاديثى را كه به نوع كار من در كتاب «ميزان الحكمة» مربوط شد ، تنها از آن نقل كردم .
در ضمن مطالعه «كنز العمّال» ملاحظه كردم كه شمار زيادى از روايات غير مسند موجود در كتابهاى ما از كتب اهل سنّت نقل شده است .
همچنين به تعدادى از كتابهاى شيعه و اهل سنّت كه بعدا نامشان خواهد آمد ، مراجعه كردم و به هر بابى آيات قرآنى متناسب با آن باب را افزودم .
با همه سختيها و دشواريهايى كه در راه فراهم آوردن اين كتاب متحمل شدم هنوز در نيمه راه هستم و هنوز به هدف نهايى خود نرسيده ام ؛ اما فضاى عمومى و شرايطى كه در آن به سر مى برم و مسؤوليتهاى بزرگى كه به دوشم نهاده شده است ، به من اجازه نداده كه به اميد تكميل نهايى كتاب حاضر ، چاپ و نشر آن را به تأخير اندازم . البته اگر زنده ماندم به يارى خدا در آينده نهايت كوشش خود را به كار خواهم برد تا آنچه را آغاز كرده ام به كمال رسانم .

فراموش نمى كنم آن روز از تابستان سال 1357 ه . ش (1398 ه . ق) ـ پيش از پيروزى انقلاب اسلامى ايران ـ را كه شهيد مطهرى ـ رحمة اللّه عليه ـ در منزل ما در شهر مقدس قم ظهر ميهمان ما بودند . در آن هنگام استاد در پايان هر هفته براى جمعى از طلاب علوم دينى حوزه قم درسهايى پيرامون «شناخت در منطق قرآن» ايراد مى كردند . به علت وجود پيوند و ارتباط ميان اين درسها و فصلى كه در كتاب حاضر به «شناخت» اختصاص داده ام ، فهرستى از عناوين اين فصل كتاب را به ايشان نشان دادم . ايشان فرمود : «اين آماده چاپ است» و تأكيد كردند به همان شكلى كه به ايشان عرضه كردم چاپ شود . سپس ادامه دادند : «شيوه دانشمندان غربى در تأليف اين است كه اگر كتاب تا حدّ معقولى سودمند باشد آن را چاپ مى كنند و سپس در چاپهاى بعد مطالب تازه اى به آن مى افزايند» . استاد شهيد مطهرى ـ رحمه اللّه ـ اين شيوه را مى ستودند . اما با اين حال ، من ترجيح دادم زمانى كتاب را چاپ و منتشر كنم كه از كار تأليف آن كاملاً فراغت حاصل كنم ؛ ليكن سرانجام به اين باور و اعتقاد رسيدم كه شرايط خاصى كه اكنون من در آن به سر مى برم اقتضا مى كند هر چه زودتر آن را براى چاپ آماده سازم ؛ چرا كه مشكل است كس ديگرى جز خود من كار فصل بندى و آماده سازى اين كتاب را به گونه اى كه مطلوب و آرزوى من است ، انجام دهد . سرانجام با وجود گرفتاريهايم ، تصميم گرفتم براى به پايان بردن كار اين كتاب از ايام تعطيلى و اوقات فراغت شبانه بيشترين بهره بردارى را بكنم . كه بحمد اللّه ، پس از گذشت چهارده سال از آغاز تأليف كتاب حاضر ، اين اثر به گونه اى شايسته و در خور به سرانجام رسيد و به يارى خداوند بزرگ در فرصت مناسب كاستيهاى آن را نيز جبران خواهم كرد .
در پايان بر خود لازم مى دانم سپاس فراوانم را تقديم همسرم كنم كه فضاى مناسب را در محيط خانه براى انجام كارهاى فكرى من فراهم آورد و در راه آفريدن جوّ سازگار با پژوهش و نگارش ، رنج دشواريها و بارهاى گران زندگى را به جان خريد .
اينك شما و «ميزان الحكمة» ؛ كتابى كه آغازش «ايثار» است و فرجامش «يقين» .
رجب المكرم 1403 ه . ق
برابر با 1 / 2 / 1362 ه . ش