فصل دهم: حكمت هاى جامع

امام زين العابدين عليه السلام ـ در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : اى پسرم ! سخت ترين ندارى ، نداشتن دل است و بزرگ ترين مصيبت ، بدهكارى است و بالاترين محروميت و بلا ، همان بدهكارى است و سودمندترين ثروت ، بى نيازىِ دل است . پس در همه اينها درنگ كن و به آنچه خدا قسمت فرموده ، قانع و خشنود باش . هر گاه دزد بدزدد ، خداوند عز و جلاو را از روزى اش باز مى دارد و گناه آن ، بر عهده اوست . حال اگر شكيبايى مى ورزيد ، از راه خودش به آن روزى دست مى يافت .
اى پسرم! طاعتِ (عبادتِ) الهى را خالصانه انجام بده ، به طورى كه گناه كوچكى هم با آن مخلوط نشود . سپس با پيروى از دارندگانِ ايمان حقيقى ، طاعت خود را زينت ببخش ؛ زيرا طاعت آنان ، به طاعت الهى پيوسته است. و همين طاعت را با دانش ، آراسته كن . و دانشت را با بردبارى حراست كن ، تا حماقت با آن درنياميزد. و بردبارى ات را با نرم خويى ذخيره كن ، تا با نادانى همراه نگردد. و نرم خويى ات را با تدبيرْ استوار كن ، تا نابودى در آن راه نيابد . و تدبيرت را با مدارا درآميز ، تا زورى در آن نباشد .

امام باقر عليه السلام :به لقمان گفته شد : حكمت خود را در چه چيزْ گرد آوردى [و خلاصه كردى]؟
گفت: «براى چيزى كه كفايت (تضمين) شده ام ، خود را به زحمت نمى اندازم و كارى را كه در آن سرپرستى شده ام ، ضايع نمى كنم» .

الكافى ـ به نقل از ابراهيم بن ابى بلاد ، از كسى كه او را ياد كرده ـ : لقمان به پسرش گفت : «پسرم ! [آن چنان به مردمْ] نزديك نشو كه مايه دورىِ تو [از آنان] شود ، و [آن چنان] دور نشو كه [در اثر بى توجّهىِ آنان ]خوار گردى . هر جنبنده اى ، همنوع خود را دوست دارد و آدميزاد نيز همنوع خود را دوست دارد . متاع خود را جز نزد مشترى اش پهن نكن . همان طور كه بين گرگ و قوچ ، دوستى اى نيست ، بين نيكوكار و بدكار نيز دوستى اى نيست . هر كه به قير نزديك شود ، قسمتى از بدنش به آن مى چسبد ، همچنين ، هر كه با بدكار همدستى كند ، برخى از روش هاى او را مى آموزد . هر كه جرّ و بحث را دوست بدارد ، دشنام مى شنود . و هر كه وارد جاهاى بد شود ، متّهم مى شود . و هر كه با رفيقِ بد همراهى كند ، سالم نمى ماند ، و هر كه زبانش را در اختيار نگيرد ، پشيمان مى گردد» .

امام باقر عليه السلام :در نصايح لقمان به پسرش ، اين است كه گفت : «پسرم ! اگر درباره مرگْ ترديد دارى ، خواب را از خود دور كن ـ كه نخواهى توانست ـ و اگر درباره رستاخيزْ ترديد دارى ، بيدار شدن از خواب را از خود دور كن ـ كه نخواهى توانست ـ ؛ زيرا اگر انديشه كنى ، مى دانى كه جان تو در دست ديگرى است و همانا خواب ، به منزله مرگ است و بيدارى پس از خواب ، به منزله بر انگيخته شدن پس از مرگ» .
لقمان همچنين گفت: «اى پسرم! آن چنان [به مردمْ] نزديك نشو كه [از دل هاى آنان] دور شوى و آن چنان دور نشو كه خوار شوى . هر موجودى ، همنوع خود را دوست مى دارد و همانا آدميزاد نيز همنوع خود را دوست مى دارد . خوبى [يا متاع] خود را جز در برابر مشترىِ آن ، نگستران . چنان كه ميان قوچ و گرگ ، دوستى و رفاقتى نيست ، ميان نيكوكار و بدكار نيز دوستى و رفاقتى نيست. هر كه به زشتى [يا قير ]نزديك شود ، پاره اى از آن به تنش مى چسبد . همچنين ، هر كه با بدكارْ همدستى كند ، بعضى از روش هاى او را مى آموزد . هر كه جدال را دوست بدارد ، دشنام مى شنود ، و هر كه وارد جاهاى بد شود ، متّهم مى شود و هر كه با رفيقِ بد همراهى كند ، سالم نمى ماند ، و هر كه زبانش را در اختيار نگيرد ، پشيمان مى گردد» .
و گفت : «اى پسرم ! با صد نفر رفاقت كن ؛ ولى حتّى با يك نفر هم دشمنى نكن . اى پسرم ! تو هستى و بهره و اخلاق تو ! بهره تو دين توست ، و اخلاق تو [رابطه] بين تو و مردم است . پس به آنان كينه نورز ، و اخلاق نيكو را بياموز . اى پسرم ! غلام نيكان باش ؛ ولى فرزند بدان نباش . اى پسرم ! امانت را ادا كن ، تا دنيا و آخرتت سالم بماند ، و امين باش ؛ زيرا خداى تعالى خيانتكاران را دوست ندارد . اى پسرم ! خود را به مردم چنان نشان نده كه از خدا مى ترسى ، در حالى كه دلِ تو گنهكار است» .

امام صادق عليه السلام ـ در بيان سفارش لقمان عليه السلام به پسرش ـ : اى پسرم ! اگر محتاج پادشاه شدى ، زياد پافشارى نكن و نيازت را جز در جاى مناسبِ درخواست ، از او نخواه ، و آن ، زمانِ خشنودى و نشاط اوست . و در درخواست حاجت ، بى قرارى نكن ؛ چرا كه برآورده شدن آن ، به دست خداست و آن هم زمان هايى دارد ؛ ولى به خدا علاقه نشان بده و از او درخواست كن و انگشتانت را به سوى او بجنبان .
اى پسرم ! [متاع] دنيا اندك است و عمر تو كوتاه .
اى پسرم ! از حسد بپرهيز ، كه در شأن تو نيست ، و از بد اخلاقى دورى كن ، كه از سرشت تو نيست ؛ چرا كه تو با آن دو ، جز به خودت زيان نمى رسانى ، و هر گاه خودت زيان رسانِ خود بودى ، زحمت دشمنت را درباره كارت كم كرده اى ؛ زيرا دشمنىِ تو با خودت ، زيان بارتر از دشمنىِ ديگرى است .
اى پسرم ! كار خوبت را براى اهلش انجام بده و در آن ، از خدا پاداش بخواه . [در خرج كردن ]ميانه رو باش و از ترس فقر و فلاكت ، [از خرج كردنْ ]خوددارى نكن ؛ ولى ريخت و پاش هم نكن .
اى پسرم ! سرور اخلاق حكيمانه ، دين خداى متعال است . مَثَل دين ، مانند درخت استوار است ؛ ايمان به خدا آب آن است و نماز ريشه هاى آن ، و زكات تنه آن ، و برادرى در راه خدا شاخه هاى آن ، و اخلاق نيكْ برگ هاى آن ، و بيرون آمدن از گناهان ، ميوه آن . و همان گونه كه درخت ، جز با ميوه پاكيزه به كمال نمى رسد ، دين نيز جز با بيرون آمدن از محرّمات ، كامل نمى گردد .
اى پسرم ! هر چيزى نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود . دين نيز سه نشانه دارد : پاك دامنى ، دانش ، و بردبارى .

امام صادق عليه السلام ـ در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : اى پسرم! مردمِ پيش از تو ، براى فرزندانشان سرمايه جمع كردند ؛ ولى نه سرمايه باقى مانْد و نه آن كسى كه سرمايه برايش جمع شده بود. همانا تو بنده اى اجير شده هستى كه به انجام دادن كارى مأمور شده اى و مزدى نيز به تو وعده داده شده است . پس به انجام دادن كارت وفادار باش و مزدت را بگير .
در اين دنيا ، همانند گوسفندى مباش كه در زراعت سبزى داخل مى شود و آن قدر مى خورد كه چاق مى گردد و هنگام چاقى اش كشته مى شود ؛ بلكه دنيا را همانند پلى بر روى رودخانه اى به شمار آور كه از آن مى گذرى و آن را رها مى كنى و تا پايان روزگار ، به سوى آن باز نمى گردى. آن را خراب كن و آبادش نكن؛ زيرا تو مأمور آبادانى آن نيستى .
بدان كه همانا تو ، فردا به هنگامى كه در پيشگاه خداوند عز و جل حاضر شوى ، درباره چهار چيز مورد سؤال قرار مى گيرى : جوانى ات را چگونه سپرى كردى؟ عمرت را چگونه گذراندى؟ مالت را از كجا به دست آوردى و در چه راهى هزينه كردى؟ بنا بر اين ، خود را براى چنين روزى آماده كن و براى اين پرسش ها ، جوابى فراهم كن .
به خاطر آنچه از دنيا از دست دادى ، تأسف نخور؛ زيرا اندكِ دنيا دوام ندارد و زياد آن ، از بلا و گرفتارى در امان نيست. پس بر حذر باش و در كارت بكوش و پرده [ ى غفلت] را از روى خود ، كنار بزن و به كارهاى مطلوب پروردگارت مشغول باش و در دل خود ، توبه را تازه كن و پيش از اين كه مرگ ، آهنگ تو كند و درباره تو حكم براند و بين تو و خواسته هايت حايل شود، تو به سوى آسايش خود بشتاب .

امام صادق عليه السلام ـ در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : اى پسرم ! از بى حوصلگى و بد اخلاقى و كم صبرى ، بپرهيز ؛ چرا كه هيچ كس با اين ويژگى ها استوار نمى ماند . خو كن كه در كارهايت با وقار باشى و بر زحمت هاى برادران ، شكيبايى كنى ، و با همه مردم ، خوش اخلاق باش .
اى پسرم ! اگر چيزى ندارى كه با آن ، صله رحم به جا آورى و بر برادرانت بخششى نمايى ، خوش اخلاقى و خوش رويى را از دست نده ؛ چرا كه هر كس اخلاقش را نيكو گرداند ، نيكان او را دوست مى دارند و بدان از او كناره مى گيرند . و به آنچه خدا قسمت تو فرموده ، قانع باش ، تا زندگى ات صفا يابد . پس اگر خواستى عزّت دنيا را گرد آورى ، طمع خود را از آنچه در دستان مردم است ، قطع كن ؛ زيرا پيامبران و صدّيقان ، تنها به سبب قطع طمع ، به چنان مقاماتى رسيدند .

امام صادق عليه السلام ـ در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : اى پسرم! اگر در كودكى ادب شوى ، در بزرگى سودش را مى برى. هر كه قصد ادب كند ، به [كسب بيشتر] آن اهتمام مى ورزد و هر كه به آن اهتمام ورزد ، خود را براى آموختن آن ، به سختى مى اندازد و هر كه خود را براى آموختن آن ، خود را به سختى اندازد ، شديدتر [و تشنه تر] آن را طلب مى كند و هر كه آن را به شدّت طلب كند ، به سودش دست مى يابد . پس آن را عادت خود قرار بده و بپرهيز از اين كه در كسب آن ، تنبلى كنى و در پىِ چيز ديگرى بروى . اگر در برابر دنيا شكست خوردى ، در برابر آخرت شكست نخور ، و اگر دانش نجويى ، هرگز زيانى شديدتر از ترك آن نخواهى يافت .
اى پسرم ! ميان خودى ها و برادران اهل علم ، اگر به تو وفادارند ، اصلاح كن ، و اگر نظرشان نسبت به تو عوض شده ، از آنان بر حذر باش ؛ زيرا از آن جا كه مردم نظر آنان را ـ به دليل آگاهى شان بر تو ـ دشمنىِ آنان ، زيانبارتر از دشمنىِ بيگانگان است .

امام صادق عليه السلام :وقتى كه لقمان پسرش را موعظه كرد ، به او گفت : «من از وقتى به دنيا آمدم ، پشت به دنيا و رو به آخرت كرده ام . خانه اى كه تو به سوى آن مى روى ، نزديك تر از خانه اى است كه از آن دور مى شوى .
اى پسرم ! كارى را كه گذشته است ، پيگيرى نكن ، و كار پيشِ رو را رها نكن ؛ چرا كه آن ، انديشه را گم راه و خِرد را سبك مى گردانَد .
اى پسرم ! از جمله چيزهايى كه به سبب آن ، بر دشمنت پيروز مى گردى ، اينها باشد : پرهيز از محرّمات ، برترى در دينت ، حفظ جوان مردى ات ، و گرامى داشتن نفْست ، به گونه اى كه آن را به گناهانِ خداى بخشنده و اخلاق بد و كارهاى زشت ، آلوده نسازى .
رازت را پنهان كن و باطنت را نيكو گردان ؛ چرا كه تو هر گاه چنين كردى ، به سبب پوشش خداوندى ، از دستيابى دشمن به راز ، تو يا از پى بردن او به لغزش تو ، در امان مى مانى . خود را از مكر دشمن ، در امان نبين تا مبادا در بعضى از حالت ها فريبت دهد . پس هر گاه بر تو توانا گشت ، بر تو مى جهد و هيچ لغزشى را از تو نمى بخشد . بايد از جمله سلاح هايى كه در برابر دشمنت به كار مى گيرى ، اعلان رضايت از او باشد . در جلب منفعت ، بسيار را اندك ، و در زيان بينى ، كوچك را بزرگ بشمار .
اى پسرم ! با مردم ، بر خلاف روش خودشان همنشينى نكن و بيش از توانشان بر آنان بار نكن كه [اگر چنين كنى ،] همنشين تو پيوسته از تو گريزان مى گردد و كسى كه بيش از توانش بر او بار شده ، از تو كناره مى گيرد و در اين هنگام ، تو تنها خواهى ماند و نه رفيقى خواهى داشت كه همدمت شود و نه برادرى كه تو را يارى رسانَد ، پس وقتى كه تنها ماندى ، خوار مى شوى و ذليل مى گردى .
به درگاه كسى كه دوست ندارد عذر تو را بپذيرد و براى تو حقّى قايل نيست ، عذر نبر . و در كارهايت ، از كسى يارى نجوى ، جز از كسى كه مى خواهد در برابرِ برآوردن حاجت تو ، مزدى بگيرد ؛ زيرا هر گاه چنين باشد ، همان گونه در پىِ بر آوردن آن حاجت براى تو مى رود كه گويى آن را براى خودش پيگيرى مى كند ؛ چرا كه او پس از برآورده شدن آن براى تو ، در دنياى فانى سودى مى بَرد و در خانه باقىِ آخرت نيز نصيب و ذخيره اى خواهد داشت ، پس بدين جهت ، در برآوردن آن براى تو مى كوشد .
برادران و يارانى كه براى خود بر مى گزينى و از آنان براى كارهايت يارى مى جويى ، بايد اهل جوان مردى و قناعت و خير و خرد و پاك دامنى باشند ؛ كسانى كه اگر سودشان دهى ، سپاست بگزارند ، و اگر از همسايگى شان غايب شوى ، يادت كنند» .

امام صادق عليه السلام ـ در تفسير اين گفته خداى متعال : «و هنگامى كه لقمان به پسرش ـ در حالى كه او را موعظه مى كرد ـ گفت : «اى پسرك من ! به خدا شرك نورز ؛ چرا كه شرك ، ستمى بزرگ است»» ـ : لقمان به حكمتى چند ، پسرش را موعظه كرد ، تا [سپيده صبح ،] شكافته شد .
و در موعظه او به پسرش ، چنين بود كه گفت : «اى پسرم ! از زمانى كه تو به دنيا آمدى ، پشت به آن كرده اى و رو به آخرت دارى ، پس خانه اى كه به سوى آن مى روى ، به تو نزديك تر است از خانه اى كه از آن دور مى شوى .
اى پسرم ! با دانشمندان همنشينى كن و تنگاتنگ آنان بنشين ، [ولى] با آنان مجادله نكن ، كه بازت مى دارند . و به اندازه لازم ، از دنيا برگير ، و آن را چنان رها نكن كه سربارِ مردم شوى ، و آن چنان در آن وارد نشو كه به آخرتت زيان رسانَد . روزه اى بگير كه شهوتت را قطع كند ، و چنان روزه اى نگير كه از نماز ، بازت بدارد ؛ چرا كه نماز ، نزد خدا محبوب تر از روزه است .
اى پسرم ! دنيا دريايى عميق است كه بسيارى در آن هلاك شده اند . پس كشتىِ خود را در دنيا ، ايمان ، بادبان آن را توكّل ، و توشه خود را در آن ، تقواى الهى قرار بده . پس اگر نجات يافتى ، در سايه رحمت خداست ، و اگر هلاك شدى ، به سبب گناهانت خواهد بود .
اى پسرم ! اگر در كودكى ادب شوى ، در بزرگى سودش را مى برى . هر كه آهنگ ادب كند ، به [كسب هر چه بيشترِ] آن همّت مى گمارد و هر كه به آن همّت گمارد ، خود را براى آموختن آن ، به سختى مى اندازد و هر كه خود را براى آموختن آن ، به سختى بيندازد ، آن را شديدتر طلب مى كند و هر كه آن را به شدّت طلب كند ، به سودش دست مى يابد . بنا بر اين ، آن را عادت خود قرار بده .
تو جانشين پيشينيانت هستى ، و جانشين تو از آن سود خواهد برد و مشتاق ، به تو اميد دارد و ترسا ، از قدرت تو مى هراسد . و بپرهيز از اين كه در كسب آن (ادب) ، تنبلى كنى و در پىِ چيز ديگرى بروى . اگر در برابر دنيا شكست خوردى ، در برابر آخرت شكست نخور ، حال اگر دانش را در جايگاهش نجستى ، هر آينه در برابر آخرت نيز شكست خورده اى .
در روزها و شب ها و لحظاتت ، براى خودت زمانى را جهت جستجوى دانش قرار بده ؛ چرا كه تو براى آن ، چيزى ضايع كننده تر از رها كردنِ آن نمى يابى . و در باره آن ، با لجوج ، بگومگو نكن و با فقيه ، مجادله نكن و با پادشاه ، دشمنى نكن و با ستمگر ، همراهى و دوستى نكن و با فاسدِ پليد و متّهم ، رفاقت نكن و دانشت را ذخيره كن ؛ همان گونه كه سكّه ات را ذخيره مى كنى .
اى پسرم ! از خدا چنان بترس كه اگر در روز رستاخيز ، نيكىِ دو جهان را به همراه داشته باشى ، [بازهم ]از عذابش بترسى ، و چنان به خدا اميدوار باش كه اگر در روز رستاخيز ، گناه دو جهان را به همراه داشته باشى ، [بازهم] به آمرزش او اميدوار باشى» .
پسرش به او گفت : اى پدر ! چگونه مى توانم چنين باشم ، در حالى كه تنها يك دل دارم ؟
لقمان بدو گفت : «پسرم ! اگر دل مؤمن بيرون آورده شود و شكافته شود ، دو نور در آن يافت مى شود : نورى براى ترس و نورى براى اميد ، كه اگر وزن شوند ، هيچ يك بر ديگرى ، هموزن ذرّه اى برترى نمى يابد .
هر كه به خدا ايمان آورَد ، سخن خدا را تصديق مى كند و هر كه سخن خدا را تصديق كند ، امر خدا را به جا مى آورد ، و هر كه امر خدا را به جا نياورَد ، سخن خدا را تصديق نكرده است . بخشى از اخلاق ، بخش ديگر را تأييد مى كند ؛ پس آن كه ايمانِ راستين به خدا دارد ، خالصانه و خيرخواهانه براى خدا كار مى كند و آن كه خالصانه و خيرخواهانه براى خدا كار كند ، هر آينه ايمان راستين به خدا دارد ، و آن كه خدا را اطاعت كند ، از او مى ترسد و آن كه از او بترسد ، دوستش دارد ، و آن كه دوستش داشته باشد ، از فرمانش پيروى مى كند و آن كه از فرمانش پيروى كند ، شايسته بهشت و خشنودىِ اوست ، و آن كه از خشنودى خدا پيروى نكند ، خشم او را بر خود آسان گردانيده است . از خشم خدا به خدا پناه مى بريم !
اى پسرم ! به دنيا اتّكا نكن و دلت را به آن مشغول نساز ؛ چرا كه خداوند ، هيچ چيزى را سست تر از آن نيافريده است . مگر نمى بينى كه نعمتِ دنيا را پاداش فرمان بُرداران قرار نداده ، و گرفتارىِ آن را كيفر نافرمانان قرار نداده است ؟!» .

امام صادق عليه السلام ـ در بيان آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ : پسرم ! هر چيزى ، نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود و بر اساس آن ، مورد گواهى قرار مى گيرد ، و همانا دين ، سه نشانه دارد : دانش ، ايمان ، و عمل به آن .
ايمان ، سه نشانه دارد : ايمان به خدا و كتاب هاى او و فرستادگانش .
دانشمند ، سه نشانه دارد : شناخت خدا و شناخت آنچه مى پسندد و شناخت آنچه نمى پسندد .
صالح ، سه نشانه دارد : نماز و روزه و زكات .
متظاهر نيز سه نشانه دارد : با برتر از خود مى ستيزد ، و چيزى را مى گويد كه نمى داند ، و در پىِ چيزى است كه به آن ، دست نمى يابد .
ستمگر ، سه نشانه دارد : به بالاتر از خودش با نافرمانى ، و به پايين تر از خودش با چيرگى ، ستم مى كند و به ستمگران ، يارى مى رساند .
منافق ، سه نشانه دارد : زبانش مخالف دلش ، و دلش مخالف كارش ، و ظاهرش مخالف باطنش است .
گنهكار ، سه نشانه دارد : خيانت مى ورزد ، دروغ مى گويد ، و با سخن خودش نيز مخالفت مى كند .
رياكار ، سه نشانه دارد : هنگامى كه تنها باشد ، تنبلى مى كند و هنگامى كه نزد مردم باشد ، چابك است و در هر كارى ، خود را در مَعرض ستايش ديگران قرار مى دهد .
حسود ، سه نشانه دارد : هر گاه غايب باشد ، غيبت مى كند و هر گاه حاضر باشد ، چاپلوسى مى كند ، و به خاطر گرفتارى ، سركوفت مى زند .
اسرافكار ، سه نشانه دارد : چيزى را مى خرد كه لازم ندارد ، و چيزى را مى پوشد كه لازم ندارد ، و چيزى را مى خورد كه لازم ندارد .
تنبل ، سه نشانه دارد : تا آن جا سستى مى كند كه كوتاهى مى شود ، و تا آن جا كوتاهى مى كند كه ضايع مى سازد ، و تا آن جا ضايع مى سازد كه گناه مى كند .
غافل ، سه نشانه دارد : اشتباه و سرگرمى و فراموشى .

امام صادق عليه السلام :در سفارش هاى لقمان به پسرش ناتان ، اين است كه به او گفت : «پسرم ! از چيزهايى كه بايد با آن ، در برابر دشمنت مسلّح شوى تا زمينگيرش كنى ، نرمى با او و اظهار خشنودى از اوست ؛ ولى با كناره گيرى ، خود را از او دور نكن ، كه رازت براى او آشكار مى شود و براى [سرنگونىِ ]تو تدارك مى بيند .
پسرم ! از خدا چنان بترس كه اگر با نيكىِ دو جهان به او برخوردى ، [باز هم ]بترسى كه خدا كيفرت دهد ، و چنان به خدا اميدوار باش كه اگر با گناهان دو جهان به او برخوردى ، [باز هم] اميدوار باشى كه خدا تو را بيامرزد .
پسرم ! صخره بزرگ و آهن و هر بار سنگينى را بر دوش كشيدم ؛ ولى چيزى سنگين تر از همسايه بد ، بر دوش نكشيدم . همه تلخى ها را چشيدم ؛ ولى چيزى تلخ تر از فقر نچشيدم» .

امام كاظم عليه السلام :لقمان پيوسته به پسرش مى گفت : «پسرم ! دنيا درياست و در آن ، گروه هاى بسيارى غرق شده اند . پس بايد كشتىِ تو در آن ، پروا كردن از خداى تعالى ، و پُل تو ايمان به خدا ، و بادبان كشتى ات توكّل باشد ، تا ـ پسرم! ـ شايد نجات پيدا كنى ؛ هر چند من گمان ندارم كه نجات يابنده باشى .
پسرم ! چگونه مردم از آنچه وعده داده شده اند ، نمى ترسند ، در حالى كه هر روز ، از [عمر] آنان كاسته مى شود ؟! و چگونه كسى كه اجلِ پايان پذيرى دارد ، براى آنچه وعده داده شده ، مهيّا نمى گردد ؟!
پسرم ! از دنيا به اندازه نياز ، بر گير و چنان در آن وارد نشو كه به آخرتت زيان رسانَد ، و آن را چنان رها نكن كه سربارِ مردم شوى ، و چنان روزه بگير كه شهوتت را قطع كند و روزه اى نگير كه از نماز ، بازت دارد ؛ چرا كه نماز ، نزد خدا ، از روزه بزرگ تر است» .

المواعظ العددية ـ از جمله سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : پسرم! بدان كه به چهارصد پيغمبر ، خدمت كرده ام و از ميان سخنان آنان ، چهار سخن را دريافته ام ، كه چنين اند : هر گاه در نماز بودى ، دلت را حفظ كن ، و هر گاه سر سفره بودى ، گلويت را نگه دار، و هر گاه در خانه ديگرى بودى ، چشمت را نگه دار، و هر گاه در ميان مردم بودى ، زبانت را نگه دار.

المواعظ العددية ـ از آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت ـ : پسرم ! تو را به شش ويژگى سفارش مى كنم كه دانش اوّلين و آخرين ، در آنها گرد آمده است : دلت را به دنيا ، جز به اندازه اى كه در آن مى مانى ، مشغول نساز و براى آخرت ، به اندازه ماندگارى ات در آن ، كار كن و از پروردگارت ، به اندازه نيازت به او ، اطاعت كن ، و بايد تلاش تو ، در راستاى رهايى از آتش جهنّم باشد و بايد جرأت تو بر ارتكاب گناهان ، به اندازه مقاومت تو در جهنّم باشد و هر گاه خواستى از مولايت نافرمانى كنى ، جايى را پيدا كن كه او نبيند .

الاختصاص ـ در سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : اى پسرم! هفت هزار حكمت آموخته ام ؛ امّا تو چهار تا از آنها را حفظ كن تا با من به بهشت بيايى : كشتى ات را محكم كن؛ زيرا دريايت عميق است. بارت را سبك كن؛ زيرا بالا رفتن از گردنه ، سخت است . توشه را زياد بردار؛ زيرا سفر ، طولانى است. عمل را خالص گردان؛ زيرا ارزياب ، بيناست .

عرائس المجالس :لقمان به پسرش گفت : «اى پسرم ! خودت را به غصّه ها بند نكن ، و دلت را به اندوه ها مشغول نساز ، و از طمع بپرهيز ، و به قضا خشنود باش ، و به آنچه خدا براى تو قسمت فرموده ، قانع باش تا زندگانى ات پاك شود و نفْست شادمان گردد و زندگى ات لذّت بخش شود . اگر خواستى ثروت دنيا برايت گرد آيد ، طمعت را از آنچه در اختيار مردم است ، قطع كن ؛ چرا كه پيامبران و صدّيقان ، به چنان درجاتى نايل نشدند ، مگر با قطع طمعشان از آنچه در دستان مردم بود» .

آداب النفس :لقمان به پسرش گفت : «اى پسرم ! انسان بر سه تا يك سوم آفريده شده است : يك سوم براى خدا ، و يك سوم براى خودش ، و يك بخش براى كِرم و خاك . يك سوم خدا ، روح اوست و يك سوم كه براى خودش است ، عمل اوست و يك سوم كه براى كرم و خاك است . پيكر اوست . پس ناتوانِ زيان ديده ، كسى است كه تعصّب ورزد و براى كرم و خاك بكوشد» .

الحكمة الخالدة ـ از سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : پندها را حفظ كن و از دگرگونى ها بر حذر باش . براى مؤمنان ، خيرخواهى كن و از بيمارانشان عيادت كن و بر جنازه هايشان حاضر شو و فقيرانشان را يارى كن . به دوستانت قرض بده و به بدهكارانت مهلت بده . مراقب خانه ات باش ، و به قوت خود ، قانع باش . به اخلاق بزرگان ، خو بگير و از اخلاق پليدان ، دورى كن .
پسرم ! بدان كه اقامت در دنيا اندك است و اعتماد به آن ، گول زننده است و خوشىِ آن ، بردبارى است . پس بخشنده و آسان گير و امانتدار باش ، و سخن جامع ، اين است : در همه احوال ، از خدا پروا كن و در هيچ يك از كارهايت ، از او نافرمانى نكن .

الحكمة الخالدة ـ از سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : به سراغ باطل نرو و از حق ، شرم نكن . چيزى را كه نمى دانى ، نگو و چيزى را كه نمى توانى ، بر عهده نگير . خود را بزرگ نشمار و خودپسند نباش . فخرفروشى و بى قرارى و قطع رحم نكن و همسايه را گرفتار نساز و به خاطر گرفتارى ، سركوفت نزن . راز را فاش نكن ، غيبت منما ، حسد نورز ، لقب بد به كسى نده و عيبجويى نكن . اگر به تو بدى شد ، ببخش و اگر به تو خوبى شد ، سپاس بگزار و اگر گرفتار شدى ، شكيبايى كن .

ربيع الأبرار :لقمان گفت : «اى پسرم ! بر فقيران ، به خاطر كمىِ صبرشان رحم كن و بر ثروتمندان ، به خاطر كمىِ سپاس گزارى شان رحم كن و بر همگان ، به خاطر غفلت طولانى شان رحم كن» .

حياة الحيوان الكبرى ـ از سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : پسرم ! سه چيز است كه انسان را نيكو مى سازد : خوشْ محضر بودن و تحمّل كردن دوستان و كم زحمت بودن براى رفيق .
آغاز خشم ، ديوانگى است و آخر آن ، پشيمانى .

محبوب القلوب :لقمان گفت : «پسرم ! امر به معروف و نهى از منكر كن و خودت را پيش از آن كه به حسابت رسيدگى شود ، حسابرسى كن . سختى را بشناس و در كارت كوتاهى نكن» .

أمثال الشرق و الغرب :لقمان ، در حالى كه پسرش را موعظه مى كرد ، گفت : «پسرم ! از دروغ بپرهيز ؛ چرا كه دين تو را تباه مى كند ، و جوان مردىِ تو را نزد مردم ، از بين مى برد ، و جايگاهت را پايين مى آورد ، و مقامت را ضايع مى سازد . در نتيجه ، هر گاه حديث نقل كنى ، كسى از تو نمى پذيرد ، و هر گاه سخن بگويى ، كسى تأييدت نمى كند . وقتى چنين شدى ، خيرى در زندگى براى تو نيست ، و هر گاه مردم در كار تو بر اين موضوع آگاه شدند ، [اگر] راست هم بگويى ، تو را متّهم مى كنند ، و شخصيت تو را تحقير مى كنند ، و از همنشينى با تو ، بيزار مى شوند ، و رازشان را از تو پنهان مى دارند ، و خبرشان را مهر و موم مى كنند و [از تو] مى پوشانند ، و درباره كار دينشان ، از تو كناره مى گيرند ، و در هيچ يك از احوالشان ، تو را امين نمى شمارند . اين همه ، وضعيت تو در دل مردم است ؛ ولى بزرگ تر از آن ، دشمنىِ خدا و كيفر او در آخرت است» .

محبوب القلوب ـ به نقل از لقمان عليه السلام ـ : پسرم ! از خداى متعال ، به اندازه نزديكى اش به تو ، شرم كن ، و از خداى متعال ، به اندازه قدرتش بر تو ، بترس ، و از بسيارىِ دارايى ، بپرهيز ؛ چرا كه فردا حسابرسىِ تو درباره آن ، به درازا مى كشد .

كنز الفوائد :لقمان حكيم در سفارش خود به پسرش گفت : «پسرم ! تو را به شش ويژگى تشويق مى كنم كه هر يك از آنها به تنهايى ، تو را به رضوان خداوند عز و جلنزديك ، و از خشمش دور مى سازد :
نخست ، اين كه : خدا را بپرستى و چيزى را با او شريك قرار ندهى .
دوم : به قضاى الهى ، در آنچه مى پسندى و آنچه نمى پسندى ، خشنود باشى .
سوم : اين كه تنها در راه خدا ، دوستى و دشمنى كنى .
چهارم : آنچه را كه براى خود مى پسندى ، براى مردم نيز بپسندى و آنچه را كه براى خود نمى پسندى ، براى مردم نيز نپسندى .
پنجم : خشم را فرو برى و به كسى كه به تو بدى كرده ، نيكى كنى .
و ششم : هواى نفس را رها كنى و با پليدى و پستى ، مخالفت نمايى» .

محبوب القلوب :لقمان گفت : «پسرم ! شكيبايى و يقين و جهاد با نفس داشته باش ، و بدان كه در شكيبايى ، انواع شرافت هست . هر گاه تو بر حرام هاى خداى متعال شكيبايى ورزيدى و در دنيا پارسايى پيشه كردى و گرفتارى ها را آسان گرفتى ، چيزى نزد تو محبوب تر از مرگ نخواهد بود و چشمْ انتظار آن خواهى بود» .

محبوب القلوب :لقمان گفت : «پسرم ! نزد خداى متعال ، چيزى برتر از خرد نيست و خردِ هيچ مردى كامل نمى گردد ، مگر اين كه در او ده ويژگى باشد : از تكبّر در امان باشد ؛ به هدايت او اميدى باشد ؛ بهره او از دنيا ، به اندازه قوت باشد ؛ زيادىِ دارايى اش را ببخشد ؛ فروتنى ، نزد او دوستْ داشتنى تر از تكبّر باشد ؛ افتادگى ، نزد او دوستْ داشتنى تر از بزرگى باشد ؛ در طول عمرش ، از آمرزش خواهى به ستوه نيايد ؛ در درخواست نيازمندى ها ، از نفر قبل از خود (نيازمندتر از خود) ، پيشى نگيرد ؛ خوبىِ اندك ديگران را بسيار شمارد و [خوبىِ] بسيار خود را اندك شمارد . ويژگىِ دهم ـ كه با آن ، عظمت او مى درخشد و ارزش او بالا مى رود ـ اين است كه همه مردم را بهتر از خود و خود را بدتر از همه آنان ببيند» .

مكارم الأخلاق و معاليها :از لقمان حكيم ، نقل است كه او پيوسته مى گفته : «نياز [خود] را پنهان مى دارم ، و درباره چيزى كه به من مربوط نيست ، سخن نمى گويم ، و بدون شگفتى نمى خندم ، و بدون مقصد ، راه نمى روم و البته سكوت ، بهتر است ؛ ولى رعايت كننده آن اندك است» .

الدرّ المنثور :لقمان به پسرش گفت : «پسرم ! با بندگان نيكوكار خدا همنشينى كن ؛ چرا كه در سايه همنشينى با آنان ، به خير مى رسى ، و چه بسا در پايانِ اين همنشينى ، رحمت خدا بر آنان فرود آيد و تو نيز به همراه آنان بهره مند گردى .
پسرم ! با بدكاران همنشينى نكن ؛ چرا كه از همنشينى با آنان ، خيرى به تو نمى رسد ، و چه بسا در پايان اين همنشينى ، كيفرى بر آنان فرود آيد و تو نيز به همراه آنان گرفتار گردى» .

الدعاء ، طبرانى ـ به نقل از حسن ـ : لقمان به پسرش گفت : «پسرم ! اگر ماندگارى را مى خواهى ـ هر چند ماندگارى اى وجود ندارد ـ ترس از خداوند عز و جل را سرپوش و زيرانداز خود قرار بده تا شايد نجات يابى ؛ هر چند من تو را نجات يافته نمى بينم .
پسرم ! دنيا دريايى عميق است كه مردمان بسيارى در آن غرق شده اند . پس بايد كشتىِ تو در آن ، تقواى الهى باشد و مسافران آن ايمان به خدا ، بادبان آن توكّل بر خدا ، و پاروهاى آن ذكر «سبحان اللّه » و «لا اله الاّ اللّه » باشد تا شايد نجات يابى ؛ هر چند من تو را نجات يافته نمى بينم .
پسرم ! اگر رستاخيز را باور ندارى ، هر گاه خوابيدى ، بيدار نشو ؛ پس همان طور كه بيدار مى شوى ، همان گونه هم بر انگيخته خواهى شد .
پسرم ! هر گاه به انجام دادن كارى همّت مى گمارى ، هنگام تصميم گرفتن ، و هر گاه چيزى را قسمت مى كنى ، هنگام دست دراز كردن ، و هر گاه درباره چيزى حكم مى كنى ، هنگام زبان گشودنت ، خدا را ياد كن» .

البداية والنهاية :لقمان به پسرش گفت : «پسرم ! عمل بدون يقين ، امكان ندارد ، و هر كس يقينش ضعيف باشد ، عملش نيز ضعيف خواهد بود» .
و گفت : «پسرم ! هر گاه شيطان از راه شك و ترديد به سوى تو آمد ، او را به وسيله يقين و اخلاص ، شكست بده ، و هر گاه از راه تنبلى و خستگى وارد شد ، با ياد قبر و قيامت ، بر او چيره شو ، و هر گاه از راه علاقه و ترس وارد شد ، به او خبر ده كه دنيا جدا شدنى و رها شدنى است» .

الرضا عن اللّه ، ابن أبى الدنيا ـ به نقل از سعيد بن مُسيَّب ـ : لقمان به پسرش گفت: «[بكوش تا] هيچ كار خوش آيند و ناخوش آيندى براى تو پيش نيايد ، مگر اين كه در باطن خود ، آن را خيرى براى خوش بشمارى» .
پسر لقمان گفت: به اين سفارش تو نمى توانم عمل كنم ، مگر بدانم كه مطلب ، همان گونه است كه گفتى .
لقمان گفت: «اى پسرم! همانا خداوند عز و جل پيامبرى را مبعوث كرده است . بيا تا پيش او برويم كه بيان آنچه برايت گفتم ، نزد اوست» .
پسر لقمان گفت: ما را پيش او ببر .
لقمان و پسرش ، هر كدام سوار بر الاغ جداگانه ، به راه افتادند و هر چه زاد و توشه لازم داشتند ، با خود برداشتند. روزها و شب ها راه رفتند تا به غارى رسيدند و خود را براى سفر به درون آن غار ، مهيّا كردند . داخل غار شدند و به اندازه اى كه خداوند خواسته بود ، در آن راه رفتند ، تا اين كه از غار بيرون آمدند ، در حالى كه روز ، بالا آمده بود و گرما شدّت گرفته بود و آب و توشه تمام شده بود. الاغ ها ايستاندند . لقمان و پسرش پياده شدند و الاغ ها را از پشت سر ، به سرعت راندند.
وقتى لقمان جلو را نگاه كرد ، ديد سياهى و دودى ، از دور پيداست. پيش خود گفت: «سياهى، درخت است و دود هم آبادى و مردم» .
در حالى كه در حركت بودند ، پاى پسر لقمان ، روى استخوان تيزى رفت . استخوان ، از كف پا فرو رفت و از بالاى آن بيرون آمد. پسر لقمان ، بى هوش به زمين افتاد . لقمان ، وقتى متوجّه شد كه پسرش به زمين افتاده ، به سويش پريد و او را به سينه اش چسباند . استخوان را با دندان هايش بيرون آورد و دستارى را كه همراه داشت ، پاره كرد و به پاى او پيچيد . سپس به چهره پسرش نگريست . چشمانش پر از اشك شد و قطره اى از اشكش بر چهره فرزندش افتاد .
پسر ، متوجّه اشك پدر شد و ديد كه پدرش گريه مى كند. گفت: پدر جان! دارى گريه مى كنى و با اين حال ، مى گويى : «اين براى تو خير است» ؟! چه طور اين برايم خير است ، در حالى كه تو مى گريى؟ در حالى كه آب و غذا تمام شده و من و تو ، در اين جا مانده ايم؟ اگر بروى و مرا رها كنى ، تا زنده اى ، در غم و اندوه به سر مى برى و اگر با من بمانى ، هر دو مى ميريم. پس چه طور اين برايم خير باشد ، در حالى كه تو مى گريى؟
لقمان گفت : «گريه ام ـ اى پسرم! ـ از آن روست كه من دوست دارم همه دنيايم را فداى تو بكنم ؛ من پدرم و دل پدر ، نازك است . اما اين كه گفتى : چه طور اين كار برايم خير است؟ شايد آنچه از تو دور شده ، بزرگ تر از اين بلايى باشد كه بدان گرفتار آمده اى و شايد آنچه بدان گرفتار شده اى ، آسان تر از آن باشد كه از تو دور شده است» .
لقمان ، در اين حال كه با پسرش حرف مى زد ، بار ديگر جلوى خود را نگاه كرد ؛ ولى آن دود و سياهى را نديد و پيش خود گفت : «مگر آن جا چيزى نديديم؟» و گفت: «حتما ديدم ؛ ولى شايد خداوند ، براى آنچه ديدم ، چيز تازه اى پيش آورده باشد!» .
در همين فكر بود كه جلوى خود را نگاه كرد . ديد شخصى سوار بر اسب ابلق ، به طرف او مى آيد و لباس سفيد و دستار سفيدى دارد كه هوا را صاف و روشن مى كند. پيوسته با گوشه چشم ، به او نگاه مى كرد تا اين كه نزديك شد ؛ ولى از او پنهان شد . سپس فرياد زد و گفت: آيا تو لقمانى؟
گفت: «آرى» .
گفت: حكيم تويى؟
گفت: «چنين مى گويند ، و پروردگارم مرا چنين وصف كرده است» .
گفت: اين پسر سفيه تو ، چه مى گويد؟
گفت: «اى بنده خدا! تو كيستى كه من سخن تو را مى شنوم ، ولى روى تو را نمى بينم؟» .
گفت: من جبرئيل هستم . مرا كسى جز فرشته مقرّب و پيامبر مرسَل نمى بيند. اگر اين نبود ، مرا مى ديدى. اين پسر سفيه تو ، چه مى گويد؟
لقمان ، پيش خود گفت: «اگر تو جبرئيلى ، خودت به آنچه پسرم گفته ، آگاهى» .
جبرئيل عليه السلام گفت: من وظيفه اى نداشتم جز اين كه شما را حفظ كنم . با من بياييد . پروردگارم به من فرمان داد كه اين شهر و اطراف آن را و هر چه را در آن است ، فرو برم . آن گاه ، مرا خبر كردند كه شما مى خواهيد به اين شهر بياييد . از اين رو ، از خدا خواستم كه هر طور خود اراده مى كند ، شما را از برخورد با من باز دارد . پس خداوند عز و جل شما را با آنچه پسرت بدان گرفتار شد ، از برخورد با من بازداشت و اگر آن گرفتارىِ پسرت نبود ، شما را هم با ديگران فرو مى بردم .
سپس جبرئيل عليه السلام به پاى پسر لقمان دست كشيد ، او به پا خاست ، و به ظرف غذا دست كشيد، پر از غذا شد ، و به ظرف آب دست كشيد، پر از آب شد . سپس آن دو و الاغ هايشان را حمل كرد و مانند پرنده پروازشان داد تا به خانه اى رسيدند كه چند شبانه روز بود از آن خارج شده بودند.

البدايه و النهايه :لقمان در حالى كه پسرش را موعظه مى كرد ، بدو گفت : «اى پسرم ! مجالس را آگاهانه انتخاب كن ؛ هر گاه ديدى در مجلسى خداوند عز و جل ياد مى گردد ، با آنان بنشين ؛ چرا كه تو اگر دانا باشى ، دانشت تو را سود مى بخشد و اگر نادان باشى ، آنان به تو مى آموزند و اگر خداوند به رحمت بر آنان نظر كند ، رحمت خداوند به همراه آنان ، شامل حال تو نيز مى شود .
اى پسرم ! در مجلسى كه خداوند در آن ياد نمى شود ، ننشين ؛ چرا كه تو اگر دانا باشى ، دانشت تو را [در چنين مجلسى] سود نمى بخشد و اگر نادان باشى ، بر نادانى ات مى افزايند و اگر خداوند عز و جل پس از آن بر آنان خشم گيرد ، تو را نيز به همراه آنان گرفتار مى كند .
اى پسرم ! حسرت مردى را نخوريد كه دو دست خود را گشوده و خون مؤمنان را مى ريزد ؛ چرا كه او در پيشگاه خداوند ، قاتلى دارد كه نمى ميرد» .
ابو معاويه ، از هشام بن عروه ، از پدرش براى ما نقل كرد و گفت : در حكمت [لقمان عليه السلام ] نوشته شده : «پسرم ! بايد گفتارت خوش باشد و رويى باز داشته باشى ، تا نزد مردم ، محبوب تر از كسى باشى كه به آنان چيزى عطا مى كند» .
راوى مى گويد : در حكمت [لقمان عليه السلام ] نوشته شده است : «مدارا ، اساس حكمت است و . . . همان گونه كه كشت مى كنيد ، درو خواهيد كرد» .
در حكمت [لقمان عليه السلام ] نوشته شده است : «دوست خود و دوست پدرت را دوست بدار» .

شعب الإيمان ـ به نقل از حسن ـ : لقمان به پسرش گفت : « . . . پسرم ! نادان را فرستاده ات قرار نده . اگر دانايى براى بردن پيامت نيافتى ، خودت فرستاده خودت باش .
پسرم ! از دروغ بپرهيز ؛ چرا كه مانند گوشت گنجشك ، لذيذ است و كمِ آن را نيز كباب مى كنند .
پسرم ! بر جنازه ها حاضر شو ؛ ولى در عروسى ها حاضر نشو ؛ چراكه جنازه ها آخرت را به يادت مى آورند و عروسى ها تو را به دنيا حريص مى گردانند .
پسرم ! هنگام سيرى ، نخور . آن [لقمه] را اگر براى سگ بيندازى ، بهتر از اين است كه بخورى .
پسرم ! چنان شيرين نباش كه بلعيده شوى ، و چنان تلخ هم نباش كه دور انداخته شوى» .

كنز الفوائد ـ در نقل حكمت ها و سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش ـ : پسرم ! نماز را بر پا دار ؛ زيرا مَثَل آن در دين ، مانند ستون خيمه است كه هر گاه پايدار باشد ، ريسمان ها و ميخ ها و سايه بان ها سودمند خواهند بود ، و گرنه ، ميخ و ريسمان و سايه بان ، فايده نخواهند داشت .
پسرم ! با دانشمندان ، همراهى و همنشينى كن و آنان را در خانه هايشان ديدار كن ، تا شايد به آنان شبيه بشوى و از زمره آنان گردى .
پسرم ! بدان كه من شيره درخت صبر و انواع تلخى را چشيدم ؛ ولى چيزى تلخ تر از فقر نديدم . حال اگر روزى فقير شدى ، آن را بين خود و خدا نگه دار و به مردم بازگو نكن ، كه نزد آنان خوار مى گردى . آن گاه ، از مردم بپرس : آيا كسى هست كه خدا را خوانده باشد ، ولى خدا پاسخ او را نداده باشد ؟ يا اين كه از او خواسته باشد ، ولى بدو نبخشيده باشد ؟
پسرم ! به خداوند عز و جل اعتماد كن و آن گاه ، از مردم بپرس : آيا كسى هست كه به خدا اعتماد كرده باشد ، ولى خدا ، او را كامياب نگردانده باشد ؟
پسرم ! بر خدا توكّل كن و آن گاه ، از مردم بپرس : كيست كه به خدا توكّل كرده باشد ، ولى خدا ، او را كفايت نفرموده باشد؟!
پسرم ! به خدا خوش گمان باش و آن گاه ، از مردم بپرس : چه كسى به خدا خوش گمان شد ، ولى خدا چنان نبود كه او گمان مى كرد؟!
پسرم ! هر كه خُشنودىِ خدا را مى خواهد ، بايد بسيار بر خود ، خشم بگيرد و هر كه بر خود خشم نگيرد ، پروردگارش را خشنود نمى گرداند ، و هر كه خشمش را فرو ننشانَد ، دشمنش را به شماتت وا مى دارد .
پسرم ! حكمت بياموز تا بزرگ شوى ؛ چرا كه حكمت ، راه نماى دين است ، برده را بر آزادْ شرافت مى دهد ، گدا را بر ثروتمندْ برترى مى بخشد ، كوچك را بر بزرگْ مقدّم مى دارد ، گدا را در مجالس پادشاهان مى نشاند ، و شرافتِ شريف و آقايىِ مولا و عظمت ثروتمند را زياد مى كند . چگونه كار دين و دنياى انسان ، بدون حكمت سامان پذيرد ، در حالى كه خداوند عز و جل كار دنيا و آخرت را جز با حكمت ، سامان نمى بخشد ؟! مَثَل حكمتِ بدون طاعت ، مانند پيكر بى جان يا مانند خاك بى آب است ، و پيكر بى جان و خاك بى آب و حكمت بى طاعت ، هيچ كدام فايده اى ندارند .

الاختصاص ـ به نقل از اَوزاعى ـ : لقمان حكيم عليه السلام وقتى كه از سرزمين خود بيرون رفت ، در موصل ـ كه به آن كومليس گفته مى شد ـ فرود آمد . وقتى كه در كارش در ماند و اندوهش شدّت گرفت و كسى هم نبود كه او را در انجام دادن كارش كمك كند ، پسرش را به خانه برد و در را بر روى خود بست و او را پند داد و گفت : «پسرم ! دنيا ، درياى عميقى است كه انسان هاى بسيارى در آن هلاك شده اند . از عمل در آن ، توشه بر گير ، و كشتى اى را بر گير كه مسافر آن ، پَروامندى از خدا باشد . سپس سوار بر كشتى ، به اعماق دريا برو ، تا نجات يابى ، و من نگرانم كه نجات نيابى . پسرم ! كشتى [نجات ، ]ايمان است ، و بادبان آن توكّل ، و ساكنان آن شكيبايى ، و پاروهايش روزه و نماز و زكات . پسرم ! هر كه بدون كشتى وارد دريا شود ، غرق مى گردد .
پسرم ! سخن اندك بگو ، و خداوند عز و جل را در همه جا ياد كن ؛ چرا كه او تو را بيم داد و ترساند و آگاه ساخت و آموخت .
پسرم ! از مردم پند بگير ، پيش از آن كه تو مايه پند مردم شوى . پسرم ! از [پيش آمد] كوچك ، پند بگير و پيش از آن كه بزرگ بر تو وارد شود .
پسرم ! هنگام خشم ، خود را مهار كن تا هيزم جهنّم نشوى .
پسرم ! فقر ، بهتر از اين است كه ستم كنى و سركشى نمايى .
پسرم ! بپرهيز از اين كه قرض بگيرى و در پرداخت آن ، خيانت ورزى .
پسرم ! بپرهيز از اين كه كسى را خوار نمايى ؛ چرا كه خود نيز خوار مى شوى .
پسرم ! بپرهيز از اين كه فقير از دنيا بيرون بروى و ديگرى را سرپرست كار و دارايى ات قرار دهى ، كه او را امير گردانده اى .
پسرم ! خداى متعال ، مردم را به خاطر عملشان گرو گرفته است . پس واى بر آنان ، به خاطر آنچه دست و دلشان كسب كرده است .
پسرم ! دنيا را در حالى كه گناهان و شيطان در آن هستند ، امن ندان .
پسرم ! هر آينه نيكوكارانِ پيشين ، مورد آزمون قرار گرفتند ، پس پسينيان چگونه از آن نجات مى يابند ؟
پسرم ! دنيا را زندان خود قرار ده ، تا آخرت ، بهشت تو باشد .
پسرم ! تو موظّف نشده اى كه كوه ها را بر دوش بكشى ، و نيز به انجام دادن چيزى كه توانش را ندارى ، موظّف نشده اى ، پس گرفتارى را بر دوشت حمل نكن ، و با دست خودت ، خود را قربانى نكن .
پسرم ! تو چنان كه مى كارى ، مى دِرَوى ، و چنان كه عمل مى كنى ، مى يابى .
پسرم ! با پادشاهان همسايگى نكن ، كه تو را مى كشند ، و اطاعتشان نكن ، كه كافر مى گردى .
پسرم ! با بينوايان همسايگى كن ؛ بويژه با نادارها و بينوايان مسلمان .
پسرم ! براى يتيم ، همچون پدرى مهربان ، و براى بيوه زنان ، همچون همسرى دلسوز باش .
پسرم ! چنين نيست كه هر كس بگويد : «مرا بيامرز» آمرزيده شود . آمرزيده نشود ، مگر كسى كه پروردگارش را اطاعت كرده باشد .
پسرم ! [نخست ،] همسايه و سپس خانه !
پسرم ! [نخست ،] رفيق و سپس راه !
پسرم ! اگر خانه ها بر ارّابه ساخته مى شدند ، هيچ كس هرگز با همسايه بد ، همسايگى نمى كرد .
پسرم ! تنهايى ، از رفيق بد بهتر است .
پسرم ! رفيق نيكوكار ، از تنهايى بهتر است .
پسرم ! جابه جايى سنگ و آهن ، از همراه بد بهتر است .
پسرم ! من سنگ و آهن را جابه جا كردم ؛ ولى چيزى سنگين تر از همراه بد نيافتم .
پسرم ! هر كه با همراه بد رفاقت كند ، سالم نمى مانَد ، و هر كه وارد مكان هاى بد شود، متّهم مى شود .
پسرم ! هر كه زبانش را نگه ندارد ، پشيمان مى گردد .
پسرم ! نيكوكار را با نيكىِ خودش سزا توانى داد ؛ ولى بدكار ، كارهاى بدش براى تو كافى است و هر قدر بكوشى ، نمى توانى براى او كارى بيش از آنچه خودش براى خود انجام مى دهد ، به جا آورى .
پسرم ! كيست كه خدا را پرستيد و خدا او را خوار كرد؟! و كيست كه هواى او كرد و او را نيافت؟!
پسرم ! كيست كه خدا را ياد كرد ، ولى او يادش نكرد؟! و كيست كه به خدا توكّل كرد ، ولى خدا او را به ديگرى واگذاشت؟! و كيست كه به سوى خداوند عز و جل لابه كرد ، ولى به او رحم ننمود؟!
پسرم ! با بزرگ مشورت كن ، و از مشورت با كوچك نيز حيا نكن .
پسرم ! از دوستى با فاسقان بپرهيز . آنان چون سگان اند كه اگر نزد تو چيزى را بيابند ، مى خورند ، و گرنه ، تو را سرزنش مى كنند و رسوايت مى كنند ، و دوستىِ آنان ميان خودشان ، لحظه اى است .
پسرم ! دشمنىِ مؤمنان ، از دوستى فاسق ، بهتر است .
پسرم ! به مؤمن ستم مى كنى ؛ ولى او به تو ستم روا نمى دارد ، در پىِ زيان او هستى ؛ ولى او از تو راضى است ، و [اما] فاسق ، خدا را رعايت نمى كند ، چگونه تو را رعايت كند ؟!
پسرم ! بر شمارِ دوستان بيفزا و از دشمنان در امان نباش ؛ زيرا كينه در سينه هايشان ، مانند آبِ (/ آتشِ) زير خاكستر است .
پسرم ! پيش از آن كه با مردمْ سخن بگويى ، با سلام كردن و دست دادن آغاز كن .
پسرم ! مردم را چنان در فشار قرار نده كه با تو دشمنى كنند ، و [خيلى هم ]آسان گير نباش كه خوارت كنند . چنان شيرين نباش كه تو را بخورند ، و چنان تلخ هم نباش كه تو را دور بيندازند .
[و به روايتى :] چنان شيرين نباش كه بلعيده شوى ، و چنان تلخ نباش كه پرتاب گردى .
پسرم ! درباره دانش خدا بگومگو نكن ؛ چرا كه دانش خدا ، درك نمى شود و شمارش ندارد .
پسرم ! از خدا چنان بترس كه از رحمتش نااميد نگردى ، و به خدا چنان اميدوار باش كه از مكرش در امان نباشى .
پسرم ! نفس را از هوا و هوس باز دار ؛ چراكه اگر نفس را از هوا و هوس باز ندارى ، وارد بهشت نمى گردى و آن را نمى بينى .
[و به روايتى :] نفست را از هوايش باز دار ؛ زيرا در هواى آن ، نابودى است .
پسرم ! تو از همان هنگام كه از شكم مادرت فرود آمدى ، رو به آخرت و پشت به دنيا كرده اى ؛ حال اگر به آينده برسى ، بهتر از اين است كه به عقب برگردى .
پسرم ! از غرور و تكبّر و فخرفروشى بپرهيز ، كه [با اين خصلت ها ]همسايه ابليس در خانه اش هستى .
پسرم ! غرور و تكبّر و فخرفروشى را از خود دور كن ، و بدان كه تو ساكن قبرستان خواهى شد .
پسرم ! بدان كه هر كس با ابليسْ همسايگى كند ، در سراى حقير و بى كرامت جاى خواهد داشت كه در آن ، نه مى ميرد و نه مى زيد .
پسرم ! واى بر كسى كه مغرور و متكبّر شود ! چگونه خود را بزرگ شمارد كسى كه از گِل آفريده شده و به گِلى باز مى گردد ، آن گاه نداند كه به كدام سو مى رود ؛ به سوى بهشت؟ كه در اين صورت ، كامياب شده ، يا به سوى جهنّم؟ كه در اين صورت ، زيان آشكارى ديده و بدبخت گرديده است .
[و به روايتى :] چگونه زور مى گويد كسى كه دو بار ، در مجراى بول قرار گرفته است ، چگونه زور مى گويد ؟!
پسرم ! آدميزاد ، چگونه مى خوابد ، در حالى كه مرگ در پىِ اوست ؟! و چگونه غفلت مى كند ، در حالى كه از او غفلت نمى شود ؟!
پسرم ! هر آينه برگزيدگان خداوند عز و جل و دوستان و پيامبرانش ـ كه درود خدا بر آنان باد! ـ [همگى ]مردند ؛ پس كيست كه پس از آنها جاويد مانَد و رها گردد .
پسرم ! با كنيزت هم بستر نشو ؛ هر چند خوش آيند تو باشد ، و خودت را از او باز دار و او را شوهر بده .
پسرم ! رازت را نزد همسرت فاش نكن ، و بر درِ خانه ات ننشين .
پسرم ! همانا زن از دنده اى كج آفريده شده كه اگر راستش كنى ، آن را مى شكنى و اگر رهايش كنى ، كج مى ماند . آنان را در خانه ها نگه دار . اگر نيكى كردند ، نيكى شان را بپذير و اگر بدى كردند ، شكيبا باش . همانا شكيبايى ، از كارهاى مهم و بزرگ است .
پسرم ! زنان ، چهار گروه اند : دو گروهشان صالح ، و دو گروهشان ملعون اند .
يكى از آن دو گروه صالح ، زنى است كه در ميان قوم خود ، شريف و بزرگوار و در پيش خود ، رام و آرام است ؛ زنى كه اگر به او چيزى داده شود ، سپاس مى گزارد ، و اگر گرفتار شود ، شكيبايى مى ورزد ؛ اندك ، در دستان او بسيار جلوه مى كند و در خانه اش درست كار است .
دوم از گروه زنان صالح ؛ زنى است كه بسيار مهربان و زاينده است ؛ هميشه با شوهرش به نيكى رفتار مى كند . او مانند مادر مهربان ، بر بزرگان قوم ، محبّت و بر خُردسالان ، دلسوزى مى نمايد . فرزند شوهرش را دوست مى دارد ؛ هر چند از زن ديگرى باشد . در بر دارنده خوبى ها ، مورد رضايت شوهر ، و اصلاح كننده خود و خانواده و مال و فرزند است . بنا بر اين ، او [در كميابى] ، مانند طلاى سرخ است . خوشا به حال آن كه چنين زنى روزى اش شده است ، كه اگر در حضور شوهرش باشد ، يارى اش مى كند و اگر از او غايب باشد ، [دارايى و آبروى] او را نگه مى دارد .
اما يكى از آن دو گروه ملعون ؛ زنى است كه پيش خود ، بزرگ و در ميان قومش رام و آرام است ؛ اگر به او عطا شود ، خشم مى كند و اگر منع شود ، عتاب مى كند و خشم مى گيرد . بنا بر اين ، شوهرش در دست او گرفتار است و همسايگانش از دست او در رنج اند . پس او همانند شير است كه اگر نزديكش شوى ، تو را مى خورد و اگر بگريزى ، تو را مى كشد .
زن ملعون دوم ، زنى است كه نزد شوهرش است ؛ ولى ميلش با همسايگان است . پس زودْخشم و زودْگريان است . اگر در حضور شوهر باشد ، به او سودى نمى رساند و اگر از او غايب باشد ، او را رسوا مى سازد . او به منزله زمين شورى است كه اگر آبش دهى ، [آن را فرو نمى برد و] آب بالا مى آيد و زمين در آن غرق مى شود ، و اگر رهايش كنى ، تشنه مى گردد . اگر فرزندى از او روزى ات شد ، از او بهره مند نمى گردى .
پسرم ! با كنيز ازدواج نكن ، كه فرزندت ـ در حالى كه حاصل توست ـ پيش خودت به فروش مى رسد .
پسرم ! اگر زنان هم همانند شراب ، قابل چشيدن بودند ، هيچ مردى هرگز با زن بدى ازدواج نمى كرد .
پسرم ! به كسى كه به تو بدى كرد ، نيكى كن و بر [مال] دنيا نيفزا ؛ چرا كه تو از آن ، غافلى و دقّت كن و ببين به كجاى آن مى روى .
پسرم ! مال يتيم را نخور ، كه در روز رستاخيز ، رسوا مى شوى و موظّف مى شوى كه آن را بدو باز گردانى .
پسرم ! اگر [قرار بود] كسى از ديگرى بى نياز شود ، هر آينه فرزند ، از پدرش بى نياز مى شد .
پسرم ! جهنّم ، همه جهانيان را در بر خواهد گرفت و هيچ كس از آن نجات نخواهد يافت ، جز كسى كه خداوند بر او رحم كند و او را به خود نزديك گردانَد .
پسرم ! بد زبان ، تو را نفريبد ؛ چرا كه [در روز رستاخيز ،] دلش مُهر مى خورد ؛ ولى اعضايش سخن مى گويند و به ضررش گواهى مى دهند .
پسرم ! به مردم دشنام نده ، كه [در پاسخ ، به پدر و مادرت دشنام مى دهند و] در اين صورت ، اين تويى كه پدر و مادرت را دشنام داده اى .
پسرم ! نيكى ات تو را مغرور نسازد ، و به واسطه عمل خوبت ، خود را بزرگ نشمار كه هلاك مى گردى .
پسرم ! نماز را بر پادار و امر به معروف و نهى از منكر كن ، و بر ناگوارى هايى كه به تو مى رسد ، شكيبا باش ؛ چرا كه شكيبايى ، از كارهاى بزرگ و مهم است .
پسرم ! به خدا شرك نورز ؛ چرا كه شرك ، ستمى بزرگ است .
پسرم ! در زمين ، خرامان راه نرو ؛ چرا كه تو هرگز نمى توانى زمين را بشكافى و به بلنداى كوه ها برسى .
پسرم ! هر روزى كه بر تو مى آيد ، روز تازه اى است كه نزد پروردگار بخشنده ، به ضرر تو گواهى خواهد داد .
پسرم ! تو ، پيچيده در كفن هايت و جايگير در قبرت ، بيننده همه عملت خواهى بود .
پسرم ! چگونه در خانه كسى سُكنا مى گزينى كه ناخشنودش نموده اى؟ يا چگونه با كسى همسايگى مى كنى كه نافرمانى اش كرده اى؟
پسرم ! آنچه را به تو مربوط است ، رعايت كن و آنچه را به تو مربوط نيست ، از خود دور كن ؛ چرا كه اندك آن ، تو را بس است و بسيار آن به تو مربوط نيست .
پسرم ! ديگرى را بر خودت مقدّم ندار ، و دارايى ات را براى دشمنانت به ارث نگذار .
پسرم ! هر آينه حلال كوچك ، به حساب مى آيد ؛ پس چگونه است حرام بسيار؟!
پسرم ! چشمت از چيزى كه مال تو و در اختيار تو نيست ، را باز دار ، و در ملكوت آسمان ها و زمين و كوه ها و مخلوقات خدا ، طولانى بينديش ، كه اين براى پند دلت ، كافى است .
پسرم ! سفارش پدر مهربان و دلسوز را بپذير .
پسرم ! پيش از آن كه اجلت فرا رسد ، و پيش از آن كه كوه ها تكان بخورند و خورشيد و ماه جمع گردند ، تو در سايه دانشت ، [به انجام دادن كارهاى نيك] ، شتاب كن .
پسرم ! [روز رستاخيز ،] زمانى است كه آسمان ، شكافته و در هم پيچيده مى شود و فرشتگان در صف هايى ـ در حال ترس [از خدا] و محافظت شده و مهربان ـ فرود مى آيند و تو موظّف مى شوى كه از صراط بگذرى ، و در اين هنگام ، عملت را مشاهده مى كنى ، و ترازوها [ى سنجش عمل] برپا مى شوند و نامه هاى اعمال ، گشوده مى گردند .

تنبيه الخواطر :به لقمان عليه السلام گفته شد : آيا تو غلام فلان طايفه نيستى؟
گفت : «آرى» .
گفته شد : پس چه چيز ، تو را به آنچه مى بينيم ، رساند؟
گفت : «راستگويى ، امانتدارى ، رها كردن چيزى كه به من مربوط نمى شود ، چشم پوشى ام ، نگه دارىِ زبانم ، و پاكىِ خوراكم . پس هر كس از اينها كم كند ، كمتر از من است و هر كس بر اينها بيفزايد ، بالاتر از من است و هر كس به اينها عمل كند ، همانند من است» .
و گفت : «پسرم ! توبه را به تأخير مينداز ؛ زيرا مرگ ناگهان مى آيد» .
و گفت : «پسرم ! شر با شر ، خاموش نمى گردد ، همچنان كه آتش با آتش ، خاموش نمى شود . شر با خير خاموش مى گردد ، چنان كه آتش با آب ، خاموش مى شود .
پسرم ! به مرگ ، سركوفت نزن و گرفتار را تمسخر نكن و از معروف ، باز ندار .
پسرم ! امين باش تا بى نياز زندگى كنى ... .
پسرم ! تقوا را پيشه خود كن تا سودها بدون سرمايه نزد تو آيند . پس هر گاه گناهى مرتكب شدى ، در پىِ آن ، صدقه اى بده تا آن را خاموش كند .
پسرم ! موعظه بر سفيه ، سخت مى آيد ، چنان كه صعود كردن و سر بالايى رفتن ، بر پير فرتوت ، سخت مى آيد .
پسرم ! براى كسى كه به او ستم روا داشتى ، ناله نكن ؛ بلكه به خاطر زشتىِ جنايتى كه بر خود كردى ، بنال . هر گاه قدرت ، تو را به ستم بر مردم وا داشت ، قدرت خدا بر خودت را به ياد بياور .
پسرم ! از دانشمندان ، آنچه را نمى دانى ، بياموز و آنچه را مى دانى ، به مردم ياد بده» .

إحياء علوم الدين:پسر لقمان حكيم از پدرش پرسيد: اى پدرم! كدام ويژگى در انسان ، بهتر است؟ لقمان گفت: «دين» .
پرسيد: اگر دو تا باشد ، چه طور؟
گفت: «دين و مال» .
پرسيد: اگر سه تا باشد ، چه طور؟
گفت: «دين و مال و حيا» .
پرسيد: اگر چهار تا باشد ، چه طور ؟
گفت : «دين و مال و حيا و خلقِ نيكو» .
پرسيد : اگر پنج تا باشد ، چه طور؟
گفت: «دين و مال و حيا و خلقِ نيكو و سخاوتمندى» .
پرسيد: اگر شش تا باشد ، چه طور؟
گفت: «اى پسرم! هر گاه در انسان ، اين پنج ويژگى جمع شود، او پاكيزه، پرهيزگار، دوست خدا و برى از شيطان خواهد بود» .

روضة العقلاء و نزهة الفضلاء ـ به نقل از مجاعة بن زبير ـ : لقمان به پسرش گفت : «پسرم ! چه چيزى كمترين است؟ و چه چيزى بيشترين؟ و چه چيزى شيرين ترين است؟ و چه چيزى گواراترين ؟ چه چيزى مأنوس ترين است؟ و چه چيزى وحشتناك ترين؟ و چه چيزى نزديك ترين؟ و چه چيزى دورترين؟» .
لقمان گفت : «كمترين چيز ، يقين است . بيشترين چيز ، شك است . شيرين ترين چيز ، نسيم رحمت خداوند عز و جل در بين مردم است كه با آن همديگر را دوست مى دارند . گواراترين چيز ، گذشت خدا از بندگانش و گذشت مردم از همديگر است . مأنوس ترين چيز ، دوست توست ، هنگامى كه يك در بر او و بر تو بسته باشد . وحشتناك ترين چيز ، پيكرى است كه مرده باشد ، كه چيزى وحشتناك تر از آن نيست . و نزديك ترين چيز ، آخرت نسبت به دنياست . و دورترين چيز ، دنيا نسبت به آخرت است» .

إحياء علوم الدين :لقمان به پسرش گفت : « . . . پسرم ! هر كه [به ديگرى ]رحم كند ، رحم مى شود ، و هر كه خاموش باشد ، سالم مى ماند ، و هر كه نيكو بگويد ، بهره مند مى گردد ، و هر كه بد بگويد ، گناه مى كند ، و هر كه زبانش را در اختيار نگيرد ، پشيمان مى گردد» .

الدرّ المنثور ـ به نقل از شُرَحبيل بن مُسلم ـ : لقمان گفت: «از لجبازى ، كم مى كنم و درباره چيزى كه به من مربوط نيست ، سخن نمى گويم و خنده بدون تعجّب نمى كنم و بدون مقصد ، راه نمى روم» .

فيض القدير :لقمان به پسرش گفت : «پسرم ! بدون تعجّب ، بسيار نخند و بدون مقصد ، راه نرو ، و درباره چيزى كه به تو مربوط نيست ، نپرس» .