حديث و آيات: پرتوى پيرامون حديث كساء

رويداد كساء يكى از مهمترين حوادث روشنگر تاريخ زندگى پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله در راستاى معرفى پيشوايان وراهنمايان امّت اسلام و يكى از نقاط روشن و برجسته خصايص و فضائل اهل بيت گرامى است. براى آشنايى دقيقتر با اين رويداد مهم، توجّه به نكات زير، ضرور است:

اين رويداد از نظر سند هيچ گونه خدشه اى را نمى پذيرد. محدّثان بزرگ آن را در كتب معتبر خود نقل كرده اند، اين حديث اصطلاحاً مستفيض است و حتّى با تحقيقى گسترده مى توان ادّعاى تواتر در آن كرد و به هر حال قراين بسيارى وجود دارد كه اگر كسى با تاريخ اسلام آشنا باشد نمى تواند در وقوع اين رويداد ترديد كند. اين رويداد در جامعه اسلامى به قدرى معروف شد كه روز وقوع آن روز كساء ناميده شد و خمسه طيّبه اى كه مشمول عنايت خاص الهى در آن روز شدند به اصحاب كساء ملقّب گرديدند .

هيچ يك از احاديثى كه پيرامون رويداد كساء رسيده است آن را بطور كامل بيان نكرده و هر يك به بخشى از آن اشاره دارند، لذا ما خواهيم كوشيد با بهره گيرى از همه آنها تصوير تقريباً كاملى از اين رويداد به دست دهيم.
روزى پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله به خانه همسر گرامى خود امّ سلمه آمد. قرار است او در اين روز پيام مهمّى از سوى خداوند متعال درباره چند تن از نزديكان خود دريافت كند، لذا به همسرش تأكيد مى كند كه به هيچ كس اجازه ورود ندهد.
از سوى ديگر درست در همين روز فاطمه دختر پيامبر صلي الله عليه و آله تصميم مى گيرد براى پدر عزيزش غذاى مناسبى به نام عصيده (كاچى) تهيه كند. او اين غذا را در يك ديگ كوچك سنگى تهيه كرد و روى طبقى گذاشت و براى پدر آورد.
امّ سلمه مى گويد: من نتوانستم مانع ورود فاطمه شوم، آخر او چگونه مى توانست ميان پيامبر و پاره تنش مانع ايجاد كند! اصولاً منع پيامبر شامل فاطمه نمى شد بلكه پيامبر امروز خانه را به خاطر فاطمه و شوهر و فرزندانش خلوت كرده است. بارى فاطمه عليهاالسلام همراه با طبقى از كاچى خدمت پدر رسيد ليكن تنها حضور او كافى نيست، از اين رو به دخترش فرمود برو و همسر و دو فرزندت را هم بياور. فاطمه عليهاالسلامبى درنگ به منزل بازگشت و طولى نكشيد كه همراه دو فرزندش كه درآن وقت كودكانى خرد بودند با شوهرش به خانه پدر وارد شد. امّ سلمه با اشاره رسول خدا صلي الله عليه و آله برخاست و در كنارى مشغول نماز شد.
مجلس كاملاً خصوصى شد، مجلس انس و قدس. رسول خدا صلي الله عليه و آله با على كه او را نفس خود مى دانست و فاطمه كه وى را جزئى از خود معرفى مى كرد با دو فرزندش حسن و حسين عليه السلام كه آنها را دو ريحانه خود ناميده بود كنار سفره فاطمه عليهاالسلام نشستند. عادت پيامبر صلي الله عليه و آله اين بود كه بدون همسرش غذا نمى خورد ولى امروز وضع به گونه اى ديگر است و سفره سفره اى ديگر، اگر امروز امّ سلمه بر اين سفره بنشيند فردا سخن خدا درباره اهل بيت پيامبر به گونه اى ديگر تفسير خواهد شد، از اين رو پيامبر امروز استثناءً از همسرش براى تناول غذا دعوت نمى كند. جبرئيل امين نازل شد و اين آيه را خواند: «إنّما يريدُ اللّه ُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أهْلَ البيتِ ويُطَهِّرَكُم تَطْهيراً» .
پيامبر خدا صلي الله عليه و آله كساء خيبرى را بر داماد و دختر و فرزندانش مى كشد و با دست راست به آسمان اشاره مى كند و مى فرمايد: اينان اهل بيت من هستند، پس هر گونه پليدى را از آنها دور كن و كاملاً پاكشان گردان. در روايت ديگرى آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: بار خدايا! اينان اهل بيت و خواصّ من هستند، خدايا! هر گونه پليدى را از آنها دور كن و كاملاً پاكشان گردان. در روايت ديگرى آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: خدايا! اينان خاندان محمّد هستند، پس درود و بركات خود را بر محمّد و خاندان محمّد قرار ده كه تو ستوده بزرگوارى.
تا اين جا امّ سلمه در كنار اتاق كم و بيش ناظر اين رويداد نورانى و معنوى بود، اين جا ديگر تاب نياورد، جلو آمد و گوشه كساء را بلند كرد تا او نيز از اين فضاى نورانى بهره مند گردد، ولى پيامبر صلي الله عليه و آله با قاطعيت كساء را از دست او كشيد و مانع از ورود او به فضاى اهل بيت قرآنى خود شد.
گويا امّ سلمه از اين برخورد دلگير شد و عرض كرد: آيا من در شمار اهل بيت نيستم؟ پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: تو به سوى خير و نيكى هستى، تو از همسران پيامبر خدايى.

تأمل در متن واقعه كساء و احاديثى كه در اين رابطه وارد شده است به روشنى اثبات مى كند كه اين واقعه آن گونه كه برخى از نويسندگان تصوّر كرده اند يك رويداد معمولى كه بعدها اهميت پيدا كرده است نيست، بلكه به دليل فضاى خاصّ اين رويداد وارتباط آن با نزول آيه تطهير يكى از استثنايى ترين رويدادهاى تاريخ زندگى پيامبر اسلام در رابطه با معرفى پيشوايان و راهنمايان آينده جامعه اسلامى است. متن دعاى پيامبر و بسيارى از احاديثى كه واقعه كساء را روايت كرده است به روشنى نشان مى دهد كه اين رويداد در پى نزول آيه تطهير و در جهت تفسير و تبيين آن تحقّق يافته است. نقل شده كه پيامبر تا پايان عمر پر بركتش اصحاب كساء را تا پگاه دعا مى فرموده است و آنها را اهل بيت مى خوانده است و اين دلالت بر اهميت اين رويداد دارد.

هر چند برخى از احاديثى كه در متن آمده اشاره به وقوع رويداد كساء در خانه برخى ديگر از همسران پيامبر دارد ليكن ملاحظه و تأمّل در مجموع رواياتى كه در اين باره وارد شده اثبات مى كند نزول آيه تطهير و رويداد كساء بى ترديد در خانه امّ سلمه واقع شده است . عائشه نيز به اين حقيقت اعتراف دارد، چنان كه از ابو عبداللّه جدلى روايت شده كه گفته است: بر عائشه وارد شدم و گفتم: آيه: «إنّما يريدُ اللّه ُ... الآيه» در كجا نازل شده است؟ او گفت: در خانه امّ سلمه. در روايت ديگرى امّ سلمه مى گويد: اگر از عائشه بپرسى به تو خواهد گفت كه اين آيه در خانه من نازل شده است .
ابو عبداللّه محمّد بن محمّد بن نعمان ملقّب به مفيد مى گويد: اصحاب حديث روايت كرده اند كه پيرامون اين آيه از عمر سؤال كردند و او گفت: درباره آن از عائشه سؤال كنيد و عائشه در پاسخ گفت: اين آيه در خانه خواهرم امّ سلمه نازل شده
است، پس درباره آن از او بپرسيد كه پيرامون اين آيه از من آگاهتر است
بنابر اين اگر صحّت رواياتى را كه بدان اشاره شد بپذيريم بايد بگوييم كه در ادامه رويداد كساء افراد ديگرى نيز مانند عائشه و زينب نيز شاهد آن بوده اند و آنها نيز از پيامبر همان تقاضاى امّ سلمه را داشته اند و پيامبر به آنها پاسخ منفى داده است و احتمالى كه برخى از محدّثان در تكرار چند باره اين رويداد قائل شده اند امرى بعيد به نظر مى رسد.

تا اين جا روشن شد كه حديث كساء به شرحى كه گذشت قطعى و غير قابل ترديد و بيانگر يكى از مهمترين خصايص اهل بيت رسول خدا صلي الله عليه و آله يعنى ويژگى طهارت و عصمت آنهاست، ليكن در اين اواخر حديثى به عنوان حديث كساء شايع گرديده كه پايه و اساسى ندارد، نخستين محدّث معروفى كه بى اساس بودن اين حديث را اعلان كرد مرحوم محدّث قمّى ـ رضوان اللّه تعالى عليه ـ (صاحب مفاتيح الجنان) است و شگفت انگيز اين كه ايشان اجازه نمى داد كسى بر مفاتيح الجنان نكته اى بيفزايد و به انجام دهنده اين كار نفرين مى فرستد، ولى با اين حال مى بينيم كه حديث مذكور بدان افزوده شده است .
دلايل بى پايه بودن اين حديث بسيار است كه اينك به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
1 ـ اين حديث در هيچ يك از كتب معتبره فريقين وجود ندارد، حتّى كتابهايى كه هدف آنها جمع آورى احاديث منسوب به اهل بيت بوده، همچون بحارالانوار كه آن نيز از اين حديث تهى است.
مرحوم محدّث قمّى در كتاب منتهى الآمال پس از اين كه حديث كساء را على الاصول از احاديث متواتره معرفى مى كند درباره حديث شايع شده مى نويسد:
«امّا حديث معروف به حديث كساء كه در زمان ما شايع است، به اين كيفيت در كتب معتبره معروفه و اصول حديث و مجامع متقنه محدّثان ديده نشده و مى توان گفت از خصائص كتاب «منتخب» است» .
2 ـ نخستين كتاب ـ تا آن جا كه ما مى دانيم ـ كه اين حديث را بى سند نقل كرده همان طور كه محدّث قمى بدان اشاره كرده كتاب منتخب است و اين بدان معناست كه از صدر اسلام تا حدود هزار سال بعد، از اين حديث هيچ اثرى در كتب حديثى ديده نمى شود.
3 ـ شگفت انگيز اين كه اين حديث بى سند در حاشيه كتاب «عوالم» باسند مى شود!! كه شرح آن چنين است:
«رأيت بخط الشيخ الجليل السيّد هاشم عن شيخه السيّد ماجد البحرانى عن الحسن بن زين الدّين الشهيد الثانى، عن شيخه المقدّس الاردبيلى، عن شيخه علىّ بن العالى الكركى، عن الشيخ على بن هلال الجزائرى، عن الشيخ احمد بن فهد الحلّى، عن الشيخ على بن الخازن الحائرى، عن الشيخ ضياء الدّين على بن الشهيد الاوّل، عن ابيه، عن فخر المحقّقين، عن شيخه العلاّمة الحلّى، عن شيخه المحقّق، عن شيخه ابن نما الحلّى، عن شيخه محمّد بن ادريس الحلّى، عن حمزة الطوسى
صاحب «ثاقب المناقب» عن الشيخ الجليل محمّد بن شهر آشوب، عن الطبرسى صاحب الاحتجاج، عن شيخه الجليل الحسن بن محمّد بن الحسن الطوسى، عن ابيه شيخ الطائفة، عن شيخه المفيد، عن شيخه ابن قولويه القمى، عن شيخه الكلينى، عن على بن ابراهيم (عن ابيه ابراهيم) بن هاشم، عن احمد بن محمّد بن ابى نصر البزنطى، عن قاسم بن يحيى الجلاء الكوفى، عن ابى بصير، عن ابان بن تغلب البكرى، عن جابر بن يزيد جعفى، عن جابر بن عبداللّه الانصارى، عن فاطمة الزهراء بنت رسول اللّه صلي الله عليه و آله ، مى گويد: شنيدم كه فاطمه فرمود: روزى پدرم رسول اللّه بر من وارد شد و فرمود: سلام بر تو اى فاطمه...

أ : تنها مستند سند مذكور، گفته شيخ عبداللّه نورالدين بحرانى است كه على فرض ثبوت مى گويد: «به خط سيّد هاشم بحرانى ديدم...» ولى معلوم نيست چه كسى ضامن صحّت تشخيص او در اين كه آن خط ضرورةً خط سيّد هاشم بحرانى است خواهد بود؟
ب : سيد هاشم بحرانى كه اين سند منسوب به اوست اين حديث را در كتابهاى خود تفسير «البرهان» و «غاية المرام» نياورده است، اگر چه او در اين كتابها به جمع احاديث همّت داشته است نه تصحيح آنها، بلكه آن چه آورده سنداً ومتناً مخالف آن چيزى است كه اين خط به او نسبت مى دهد.
ج : بسيارى از محدّثان بزرگ همچون كلينى، طوسى، مفيد، طبرسى و ابن شهر آشوب كه در اين سلسله سند آمده اند در كتب خود حديث كساء را به گونه اى آورده اند كه در متن كتاب حاضر آمده و مخالف متن حديث كساء شايع شده است.
د : سلسله سندى كه براى اين حديث در حاشيه عوالم ذكر شده به قدرى اشكال دارد كه اگر كسى از علم رجال كمترين اطّلاعى داشته باشد نادرست بودن آن را آشكارا تشخيص مى دهد .
ه : متن حديث علاوه بر اين كه مخالف همه متنهاى معتبر است سستيهايى دارد كه بر اهل درنگ و دقّت پوشيده نيست.