مقدمه
0
روابط تجارى در زندگى انسانها، سوابقى طولانى دارد، خداوند متعال انسان و جهان را بر اساس حكمت و رحمت طورى آفريده، كه براى تأمين نيازمنديهاى خويش به حاصل فكر و كار ديگران نيازمند است.
انسان از يك سو با طبيعت در ارتباط است و با كار توليدى به روش مستقيم از سفره گسترده خدا در جهان بهره مى برد و از سوى ديگر با انسانها پيوند دارد و به دستاورد كار و انديشه ديگران احساس نياز مى كند.
نياز متقابل انسانها به محصول كار وكوشش يكديگر زمينه را براى پيدايش موضوع تجارت و داد و ستد پديد مى آورد. تجارت و مبادله در زندگى انسانها كارى طبيعى و عاقلانه و مشروع است و در قرآن مجيد از آن به عنوان «ابتِغاءَ فَضلِ اللّه ِ»
يعنى جستجوى بخشش الهى ياد مى كند و پيامبر گرامى اسلام صلي الله عليه و آله فرموده است:
«الجالبُ اِلى سُوقِنا كَالمجاهِدِ فى سَبيلِ اللّه ِ وَالمُحتَكِرُ فى سُوقِنا كَالْمُلحِدِ فِى كِتابِ اللّه ِ» يعنى آنكه به بازار ما چيزى وارد كند مانند آن كسى است كه در راه خدا جهاد مى كند و آن كه در بازار ما احتكار كند مانند كسى است كه در كتاب خدا كافر به شمار رفته است.
امّا از آنجا كه انسان منهاى ايمان به خدا و قيامت، به جانورى خطرناك تبديل مى گردد و آزمندى بر فطرت پاك و رهنمودهاى عقل پيروز مى گردد، اين رابطه عاقلانه و طبيعى مورد سوء استفاده فراوان قرار گرفته و مى گيرد.
انحراف بازرگانى از مسير طبيعى سبب شده است كه اصل آن از سوى برخى ديدگاههاى اقتصادى، غير منطقى و ناعادلانه قلمداد شود.
تجارت اگر به معناى مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال كالاها، برداشتن بارسنگين فروش از دوش توليدگر وكاهش زحمات مصرف كننده باشد، نه تنها غيرمنطقى واستثمارگرانه نيست بلكه خدمت به توليدگر ومصرف كننده هر دوتاست. تجارت حلقه ارتباط توليدات و نيازهاست و اگر در روايات اسلامى مى خوانيم كه پيامبر اسلام فرموده است:
التّاجِرُ الصَّدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ يَوْمَ القيامَةِ.
بازرگان راستگو روز قيامت در سايه حمايت خداست.
اين گونه بازرگانى و تجارت مورد توجه است، تجارتى كه در آن، آخرت بر دنيا حاكم باشد و اعتقاد بر اقتصاد و عبادت بر تجارت، اين گونه بازرگانى تلاش در جهت تأمين نيازمنديهاى شخصى و خانوادگى و گامى به سوى كمك به جامعه بشرى و خود نوعى عبادت الهى است.
امّا اگر تجارت وسيله اى براى بهره كشى و استثمار توليدگر يا مصرف كننده و يا خداى نكرده هر دو باشد و با ايجاد انحصارات تجارى و توليدى و با سازش با حكومتهاى ستمگر و سلطه بر ابزارهاى تبليغاتى جهان، منابع اوّليه و گرانبهاى دنياى محرومين را همراه با كار و زحمت انسانهاى مظلوم به بهايى ناچيز در خدمت غارتگران بين المللى و دستياران ايشان قرار دهد و ابزار سلطه اقتصادى، فرهنگى و سياسى بر كشورهاى محروم و مستضعف گردد، اين گونه تجارت باطل و حرام است.
تجارتى كه مواد مرگبار و سلاحهاى جهنّمى در اختيار بيدادگران، دُزدان و غارتگران حقوق مظلومان قرار دهد، مشروع نيست. تجارتى كه مواد زيان بخش همچون هرويين، ترياك، مشروبات الكُلى و امثال آن را ترويج كند و گسترش دهد جايز نيست. تجارتى كه حق توليد و توزيع و آزادى انتخاب شغل را از ديگران بگيرد حلال نيست.
تجارتى كه توأم با رشوه خوارى و رباخوارى باشد، جنگ با خدا و پيامبر است. تجارتى كه همراه با كم فروشى و گرانفروشى باشد، مورد تأييد اسلام نيست.
تجارتى كه از گرفتارى و ناچارى مردم سودجويى كند خداپسندانه نيست. خريد و فروشى كه مواد آلوده و پاك نشدنى، مردار، سگ، خوك و امثال آن را در اختيار انسانها بگذارد مورد تأييد نيست.
تجارت با اموال مسروقه و غارت شده جايز نيست و خريدار و فروشنده وظيفه دارند، مال را به صاحب اصلى آن برگردانند. نظام جمهورى اسلامى كه برخاسته از نظام عقيدتى اسلام است، خود را موظّف مى داند در روابط بين المللى و فعاليتهاى داخلى در چهارچوب قوانين زندگى ساز آن رفتار نمايد. روابط بازرگانى مثل ديگر روابط در صورتى مورد قبول نظام است كه:
1 ـ به استقلال سياسى، فرهنگى و اقتصادى مسلمين ضربه نزند.
2 ـ زمينه سلطه تدريجى بيگانگان بركشورهاى اسلامى را فراهم نياورد.
3 ـ تصرّف بى جهت در اموال ديگران، «اكل مال بالباطل» نباشد.
4 ـ معاملات به شيوه «غررى» و قمارآلود انجام نگيرد.
5 ـ كمك به بيدادگران و تقويت ظالمان نباشد.
6 ـ حق توليد و تجارت ديگران را سلب نكند.
7 ـ همراه با رباخوارى و احتكار نباشد.
8 ـ كالاى تجارى، مواد زيانبخش و ابزار گمراه گرى عقيدتى و اخلاقى مثل برخى فيلم ها و نشريات نباشد.
9 ـ با رضايت طرفين معامله انجام گيرد.
10 ـ تقلّب و غشّ در كالا و بها راه نيابد.
نكات ياد شده بخشى از اصول حاكم بر بازرگانى اسلامى است كه، جمهورى اسلامى به آن پاى بند است. علاوه بر اصول مزبور، در اسلام براى برقرارى روابط اولويت هايى تعيين شده است.
جمهورى اسلامى، كشورهاى اسلامى، شركت هاى مسلمان و اشخاص مسلمان و كشورهاى همسايه و ممالكى كه انگيزه و سابقه سلطه جويى نداشته باشند، در شرايط مساوى بر ديگران مقدم مى داردو به خاطر پاسدارى از اصول مكتبى خود منافع اقتصادى فراوان را ناديده مى گيرد و زيانهاى مادى را تحمّل مى كند و اين شعار را از امام على عليه السلامآموخته است كه:
اَلْمَنيَّةُ وَلاَ الدَّنِيَّةُ، التَّقَلُّلُ وَلاَ التَّوسُّلُ.
مرگ آرى، زبونى هرگز، فقر آرى، وابستگى هرگز!
بازرگانان مسلمان و دست اندركاران تجارت در ديگر كشورهاى اسلامى هم همين انتظار مى رود كه اهداف عالى قوانين ارزشمند اسلام را در نظر داشته باشند و كار تجارت را در چهارچوب اصول مكتبى و قوانين اسلامى انجام دهند، بلكه همچون بازرگانان صدر اسلام تجارت را راهى براى تبليغ اسلام و رهايى بشريت از چنگال شرك و فساد بشناسند.
در اين دفتر آيه اى از قرآن كريم، وچهل حديث درباره تجارت تقديم مى گردد. باشد كه سخنان رسول خدا صلي الله عليه و آلهو امامان معصوم عليه السلام بر سقف بازار همچون چهلچراغ بدرخشد.
ان شاءاللّه
تجارت ازديدگاه قرآن
قالَ اللّه ُ تَبارِكَ وَتَعالى:
يا أَيُّهَا الَّذَينَ آمَنُوا
لا تَأْكُلُوا أَمَوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ
اِلاّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ.
خداوند متعال فرمود:
هان اى مؤمنان !
اموال يكديگر را بى جهت مصرف نكنيد
مگر تجارتى كه با رضايت طرفين باشد...
سوره نساء / آيه 29
1
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اِذَا اشْـتَرَيْتَ بَيْـعا
فَلا تَبِعْهُ حَتَّى تَقْبِضَهُ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
2
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَلْمُسْلِمُ اَخُوا لْمُسْلِمِ وَلايَحِلُّ لِمُسْلِمٍ
باعَ مِنْ اَخِيهِ بَيْعا فِيهِ عَيْبٌ اِلاّبَيَّنَهُ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
3
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
يا صَاحِبَ الطَّعامِ، اَسْفَلُ هذا مِثْلُ اَعْلاهُ؟
مَن غَشَّ الْمُسْلِمينَ، فَلَيْسَ مِنْهُمْ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
4
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
لايَبِعْ بَعْضُكُمْ عَلى بَيْعِ اَخِيهِ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
5
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
مَنْ تَمَنّى عَلى اُمَّتِى الْغَلاءَ لَيْلَةً وَاحِدَةً
اَحْبَطَ اللّه ُ عَمَلَهُ اَرْبَعينَ سَنَةً.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
6
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَلتّـاجِرُ الصَّـدُوقُ
تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ يَوْمَ الْقِيامَةِ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
7
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَلتّاجِرُ الاَْمينُ الصَّدُوقُ الْمُسْلِمُ
مَعَ الشُّهَـداءِ يَوْمَ الْقيـامَةِ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
8
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
يا وَزّانُ، زِنْ وَارْجَـحْ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
9
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
يا مَعْشَرَ التُّجَارِ إنَّ التُّجَارَ يُبْعَثُونَ فُجّارا
اِلاّ مَنِ اتَّقَى اللّه َ وَ بَرَّ وَصَدَقَ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
10
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
مَنْ اَقالَ نادِما اَقالَهُ اللّه ُ يَوْمَ الْقِيامَةِ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
11
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
مَنْ باعَ وَاشْتَرى فَلْيَجْتَنِبْ خَمْسَ خِصالٍ
وَاِلاّ فَلا يَبِيعَنَّ وَلا يَشْتَرِيَنَّ: الرِّبا، وَالْحَلْفَ
وَكِتْمانَ الْعَيْبِ وَالْحَمْدَ اِذا باعَ وَالذَّمَّ اِذَا اشْتَرى.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
12
عَنِ النَّبِىِّ صلي الله عليه و آله:
شَرُّ الْكَسْبِ كَسْبُ الرِّبا.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
13
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اِنَّ اللّه َ غـافِرُ كُلِّ ذَنْبٍ
اِلاّ مَنْ جَحَدَ مَهْرا اَوِا غْتَصَبَ اَجِيرا اجَرَهُ
اَوباعَ رَجُـلاً حُرّا.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
14
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
غَبْنُ الْمُسْتَرْسِلِ رِبا.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
15
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَيُّما رَجُلٍ اشْتَرى طَعاما فَكَبَسَهُ اَرْبَعِينَ صَباحا،
يُريُد بِهِ غَلاءَ الْمُسْلِمِينَ ثُمَّ باعَهُ فَتَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ،
لَمْ يَكُنْ كَفّارَةً لِما صَنَعَ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
16
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَلْجالِبُ مَرْزُوقٌ وَالْمُحْتَكِرُ مَلْعُونٌ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
17
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَلْبَيِّعانِ بِالْخِيارِ حَتّىَ يَفْتَرِقا.
رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود:
18
نَهى رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَنْ يَدْخُلَ الرَّجُلُ
فِى سَوْمِ اَخِيهِ الْمُسْلِمِ.
رسول خدا صلي الله عليه و آله نهى فرمود:
19
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
وَيْلٌ لِتُجّارِ اُمَّتِى مِنْ لا وَاللّه ِ وَبَلى وَاللّه ِ
وَوَيْلٌ لِصُنّاعِ اُمَّتِى مِنَ الْيَوْمِ وَغَدا.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
20
عَنْ اَمِيرِالْمُؤمِنينَ عليه السلام:
نَهى رَسُولُ اللّه ِ عَنْ بَيْعِ الْمُضْطَرِّينَ.
امام على عليه السلامفرمود:
21
عَنْ عَلِىّ عليه السلام أَنَّهُ دَخَلَ السُّوقَ فَقالَ:
يا مَعْشَـرَ اللَّحّامينَ !
مَنْ نَفَخَ مِنْكُمْ فِى اللَّحْمِ فَلَيْسَ مِنّا.
امام على عليه السلام وارد بازار شد و فرمود:
22
عَنْ اَميرِالْمُؤْمِنينَ عليه السلام:
مِنَ السُّحْتِ ثَمَنُ جُلُودِ السِّباعِ.
امام على عليه السلام فرمود:
23
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام:
اَلاِْحْـتِــكارُ
شِيمَةُ الاَْشْرارِ.
امام على عليه السلام فرمود:
24
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
لَعَـنَ اللّه ُ الْخَمْرَ وَ عاصِرَها وَ غارِسَها
وَ شارِبَها وَساقِيَها وَبايِعها وَ مُشْتَرِيها
وَ اكِلَ ثَمَنِها وَحامِلَها وَالَْمحْمُولَ اِلَيْهِ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
25
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
أَلنـّاجِشُ خـائِنٌ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
26
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
اَلْمَغْبُونُ لا مَحْمُودٌ وَلامَأْجُورٌ.
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
27
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:
مَنِ اشْتَرى خِيانَةً وَهُوَ يَعْلَمُ
فَهُـو كَالَّذى خـانَها.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
28
قَالَ الصَادِقُ عليه السلام:
اَلسُّرّاقُ ثَلاثَةٌ:
مانِعُ الزَّكاةِ وَمُسْتَحِلُّ مُهُوِر النِّسآءِ
وَكَذلِكَ مَنِ اسْتَدانَ وَلَمْ يَنْوِقَضائَهُ.
امام صادق عليه السلامفرمود:
29
عَنِ الصّادِقِ عليه السلام:
اَلْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ
اِلاّ ما خالَفَ كتابَ اللّه ِ.
امام صادق عليه السلامفرمود:
30
قالَ الصّادِقُ عليه السلام:
اِنَّ اللّه َ لَيُبْغِضُ الْمُنْفِقَ سَلْعَتَهُ بِالْأَيْمانَ.
امام صادق عليه السلامفرمود:
31
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام:
اِذا طُفِّفَتِ الْمَكاييلُ
اَخَذَهُمُ اللّه ُ بِالسِّنِينَ وَالْقَحْطِ.
امام على عليه السلامفرمود:
32
قالَ الصّادِقُ عليه السلام:
ثَلاثَةٌ يُدْخِلُهُمُ اللّه ُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِحِسابٍ: اِمامٌ عادِلٌ
وَتاجِرٌصَدُوقٌ وَشَيْخٌ اَفْنى عُمْرَهُ فِى طاعَةِ اللّه ِ.
امام صادق عليه السلامفرمود:
33
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام:
يا مَعْشَرَ التُّجّارِ، اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ
اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجرُ، اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ.
امام على عليه السلامفرمود:
34
قالَ الصّادِقُ عليه السلام:
التِّجــارَةُ
تَزيِدُ فِى الْعَقْلِ.
امام صادق عليه السلامفرمود:
35
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام:
لاتِجـارَةَ كَالْعَمَلِ الصّالِحِ
وَلارِبْـحَ كَالثَّـوابِ.
امام على عليه السلامفرمود:
36
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام:
اَلتّاجِرُ الْجَبـانُ مَحْـرُومٌ
وَالتّاجِرُ الْجَسُورُ مَرْزُوقٌ.
على عليه السلام فرمود:
37
قالَ الصّادِقُ عليه السلام:
اَرْبَعَةٌ يَنْظُرُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ:
مَنْ اَقالَ نادِما،
اَوْ اَغاثَ لَهْفانا،
اَوْ اَعْتَقَ نَسَمَةً،
اَوْ زَوَّجَ عَزَبا.
امام صادق عليه السلامفرمود:
38
قالَ رسول اللّه صلي الله عليه و آله:
آكِلُ الرِّبا وَ مُؤْكِلُهُ وَ كاتِبُهُ وَ شاهِداهُ
فِي الْـوِزْرِ سَـواءٌ.
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود:
39
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام:
تَعَـرَّضُـوا لِلتِّجـاراتِ
فَاِنَّ لَكُمْ فيها غِنىً عَمّا فِى أَيْدِى النّاسِ
وَاِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ يُحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الاَْمِينَ.
امام على عليه السلامفرمود:
40
قالَ عَلِىٌّ عليه السلام : اِذا طافَ فِى الاَْسواقِ وَ وَعَظَهُمْ:
يا مَعْشَرَ التُّجّارِ قَدِّمُوا الاِْسْتِخارَةَ وَتَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ وَاقْتَرِبُوا مِنَ اَلْمُتَبايِعَيْنِ وَتَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ وَتَناهَوْا عَنِ الْيَمينِ وَجانِبُوا الْكِذْبَ وَتجافُوا عَنِ الظُّلْمِ وَاَنْصِفُوا الْمَظْلُومينَ وَلاتَقْرَبُوا الرِّبا «وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيْزانَ وَلاتَبْخَسُوا النّاسَ اَشْيائَهُم وَلاتَعْثَوا فِى الاَْرْضِ مُفْسِدينَ» .
امام على عليه السلام وقتى در بازار مى گشت وموعظه مى كرد، چنين مى فرمود:
در آغاز از خدا خير بخواهيد،
و با سهل گيرى بركت بجوييد،
و در اخلاق وجايگاه به خريداران نزديك شويد،
و به حلم و بردبارى آراسته باشيد،
و از سوگند باز ايستيد،
و از دروغ دورى گزينيد،
و از ستمگرى كناره بگيريد،
و حق مظلومين را بپردازيد،
و به ربا نزديك نشويد،
و پيمانه و ترازو را كامل كنيد،
و از اموال مردم كم نگذاريد،
و در زمين فساد نكنيد.