مقدمه

شناخت اجمالى امـام عليه السلام
حضرت امام محمدتقى ـ جواد الائمه ـ عليه السلام در دهم ماه رجب سال 195 هجرى در مدينه متولد شد و در آخر ماه ذى القعده 220 ه در سن 25 سالگى در بغداد به شهادت رسيد. مرقد پاك آن حضرت كنار جد بزرگوارش حضرت موسى بن جعفر عليه السلام در كاظمين مى باشد.
پدرش حضرت امام رضا عليه السلام بود و مادرش سبيكه يا ريحانه نام داشت. هشت سال از عمر حضرت در حيات پدر و دوره امامتش 17 سال و مقارن با حكومت مأمون و معتصم عباسى بود.
مأمون امام را به بغداد دعوت كرد و دخترش را به عقد او در آورد. بامرگ مأمون حضرت به مدينه برگشت ولى مجددا معتصم آن حضرت را به بغداد فرا خواند و سپس او را مسموم نمود.

امام سجاد عليه السلام فرمود:
أَلا وَ اِنَّ أَبْغَـضَ النـّاسِ اِلَـى اللّه ِ
مَن يَقْتَدى بِسُنَّةِ اِمامٍ وَ لايَقتَدى بِأعمالِهِ .
هشدار كه منفورترين مردم نزد پروردگار، كسى است كه شيوه
امامى را پيروى كند ولى از سيره عملى او پيروى ننمايد.

براى «چگونه بودن» نياز به الگو داريم و نقش الگو در تربيت چنان روشن است كه نيازى به بيان و توضيح نيست.
آنچه در اين الگو گيرى و اسوه يابى و تأسى به اخلاق اولياء الهى كارساز است، آشنايى با جزئيّات صفات و رفتار آن حضرات است، نه كلّيات. خوشبختانه در كتب حديث و سيره، نمونه هاى رفتارى پيامبر و امامان بصورت ريز و جزئى آمده است كه آشنايى با آنها بسيار سودمند است و گامى جهت خودسازى و تعالى بخشيدن به جامعه است.
انسان در ديد ژرف نگر اسلام، بيابانگردى سرگردان و گمگشته اى در تاريكزار زندگى نيست. او كشتى شكسته اى شوربخت و نا اميد و اسير موجهاى بيم زا و هراس آفرين نمى باشد.
بلكه موجودى مسؤول است كه با مقصد و مقصودى مشخص، با زاد و توشه اى كامل و راهنمايانى درونى و برونى به سفرى پرداخته كه از صحراى عدم آغاز مى شود و تا بار يافتن به لقاء الهى ادامه دارد.
تمامى نيروهاى خلقت، انسان را در اين سفر صادقانه يارى مى كنند و خدا با لطف بيكران خويش به هدايت او از راههاى گوناگون پرداخته است و بهترين جايگاه جاودانه را در سراى آخرت براى او مهيا كرده است.
انسان براى به دست آوردن نيك بختى خويش و سعادتمندى جامعه و رضايت خداوند بايد در طول اين سفر چگونه زيستن را بياموزد و اين آموزه ها را در زندگى خويش به كار گمارد.
اسلام عزيز براى پاسخگويى بدين سؤال بسيار اساسى دو شيوه را دنبال نموده است:
الف: بيـان احـكام و دستـورهاى زنـدگى از آغاز تـا فـرجام
ب: ارائه الگوهاى تربيتى و نمونه هاى عينى كمال
بر اساس همين شيوه دوم در قرآن مجيد بارها از پيامبران و ديگر انسانهاى والا سخن به ميان آمده است، و از جنبه هاى الگويى آنان ستايش شده تا ديگران نيز به آنان تأسى بجويند.
در مكتب حياتبخش تشيع(اسلام راستين) معرفى اين الگوهاى الهى گسترده تر است و پيشوايان معصوم كه بهترين اسوه ها و الگوهاى زندگى هستند فرا روى چشمان باز و دلهاى آگاه قرار دارند تا آنانكه مسؤوليت الهى و رسالت انسانى خويش را درك كرده اند و تصميم براى رسيدن به چكادهاى فرازمند فضيلت و كمال دارند با درس گرفتن از آنان زيستنى شرافتمندانه كه سعادت دنيا و آخرت را تأمين مى كند در پيش گيرند.
رسول خدا صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام، اسوه بشريّت اند و تبعيّت عملى از آنان رهنمون كمال جويان است.
پيامبراكرم صلي الله عليه و آله فرمود:
اَدَّبَنى رَبّى فَأَحْسَنَ تَأديبى ، خداوند مرا تأديب كرده و ادبم را نيكو ساخته است.
ويژگى سيره معصومين در اين است كه مورد پسند و قبول پروردگار است و با اطمينان مى توان از آن پيروى كرد.
اكنون به عنوان نمونه اى از درياى مواج و گرانقدر روايات، چهل حديث از سيره هريك از معصومين عليهم السلام به پيشگاه امّت اسلامى عرضه مى شود. اميد كه همه ما را چراغ راه و ره توشه سفرى باشد براى رسيدن به سعادت دنيا و نيك بختى آخرت.

* * *

در اين چهل حديث، با شمّه اى از روشها و اخلاقيات و ويژگيهاى سازنده و حياتبخش امام جواد عليه السلام آشنا مى شويم. اميد است خداوند متعال توفيق بيشتر براى پيمودن راه آن بزرگوار را به همه ما عنايت فرمايد و كمك نمايد تا بتوانيم از فرهنگ غنى اهل بيت عليهم السلامبيشتر بهره بردارى نماييم.

امام رضا عليه السلام فرمود: ستايش، شايسته خداوندى است كه در من و فرزندم محمد (امام جواد) شباهتى و الگويى از پيامبر و فرزندش ابراهيم را قرار داد.

يحيى صنعانى گويد: امام رضا در مكه بود. من بر او وارد شدم، در حالى كه او موزى را پوست مى كند و به امام جواد عليه السلاممى خورانيد. عرض كردم فدايت گردم اين است همان مولود مبارك؟ فرمود: آرى اى يحيى! اين نوزادى است كه پر بركت تر از او در اسلام براى شيعيان ما متولد نشده است.

ابن صباغ مالكى مى گويد: امام جواد عليه السلام ظاهرى سفيد و متناسب داشت و نقش انگشترش اين بود: خداوند توانمند شايسته اى است.

طبرى مورّخ گويد: امام جواد عليه السلام داراى انگشترى بود كه نقش نگين آن، چنين بود: عزت و بزرگوارى مخصوص خداوند است.

محمد بن عيسى گويد: از موفقّ ـ كه از اصحاب خاص امام رضا و امام جواد عليه السلام بود - شنيدم كه مى گفت: انگشترى در انگشت امام جواد عليه السلام بود كه به من نشان داد، بر آن نوشته بود «حسبى اللّه » يعنى خداوند مرا كافى است، بالاى آن هِلالى بود و پايين آن گلُ بود. به امام عرض كردم انگشتر كيست؟ فرمود: انگشتر پدرم است. عرض كردم: چطور دست شماست؟ فرمود: هنگامى كه وفات او فرا رسيد آن را به من داد و بعد فرمود: به كسى جز فرزندم على آن را ندهم.

مأمون عباسى (ضمن پاسخ به ايرادهايى كه از او مى گرفتند) گويد: امام جواد را كه من [براى دامادى خودم] برگزيدم براى برترى اوست بر تمام اهل علم و فضيلت با اينكه كم سنّ و سال است و شگفتيهايى در او وجود دارد، اميدوارم آنچه را من از او شناخته ام براى مردم آشكار شود و بدانند حق، همان چيزى است كه من درباره او اعتقاد دارم.

على بن مهزيار گويد: امام جواد عليه السلام را ديدم كه نماز واجب و غير واجب را در لباس خزّ طارونى مى خواند و مرا هم جبّه خز پوشاند.

امام رضا عليه السلام اوصاف امام جواد را چنين بيان مى كرد: او راستگو، صبور و بردبار، داراى فضيلت، نورچشم مؤمنان و مايه خشم كفار است.

مردم در مورد امام جواد عليه السلام چنين مى گفتند: اعجوبه خاندان پيامبر، نادره روزگار، شخصيّت بى همتاى زمان، عيساى دوم، داراى كرامات، تأييد شده با معجزات و سلاله رسول خدا و…

ابن شهر آشوب مى گويد: لقبهاى امام جواد عليه السلام عبارت است از: ممتاز و برگزيده، مورد پسند پروردگار، متوكّل، پرهيزگار، پاك و پاكيزه، برگزيده، قانع، سخاوتمند و دانا.

طبرى شيعى گويد: مأمون تصميم گرفت دخترش را براى امام جواد عليه السلام تزويج كند، بنى عباس جمع شدند و از او خواستند تا اين كار را نكند. مأمون در جواب آنان گفت: به خدا قسم او از همه شما نسبت به خدا و رسول خدا و سنت پيامبر و احكام الهى آگاهتر است.

مرحوم شيخ مفيد گويد: مأمون نسبت به امام جواد عليه السلام بى نهايت علاقه پيدا كرده بود، به خاطر برترى او در علم و حكمت وادب و عقل كه هيچ يك از بزرگان زمانش با او هم طراز نبود، به همين جهت دخترش ام الفضل را به عقد او در آورد و او را همراه امام عليه السلام به مدينه فرستاد. مأمون در احترام و اكرام و حفظ موقعيت امام بسيار كوشا بود.

امام رضا عليه السلام به اصحابش فرمود: براى من فـرزندى متولد شـد كه شبـيه موسى بن عمران است كه درياها را شـكافت و مـانند عيسى بن مـريم كه مادرى مقدّس و پاك و پاكـيزه او را به دنـيا آورده بود.

ابن شهر آشوب گويد: امام جواد عليه السلام شديدا گندمگون بود. شكّاكان در مورد او زمانى كه در مكه بود ترديد كردند و او را به قيافه شناسان عرضه كردند. هنگامى كه قيافه شناسان به او نگاه كردند به سجده افتادند سپس برخاستند و گفتند: واى بر شما! آيا اين ستاره درّى و نور درخشنده را بر همانند ما عرضه مى كنيد؟

پيامبر صلي الله عليه و آله در ضمن حديثى طولانى فرمود: خداوند بزرگ در صلب امام حسين عليه السلام نطفه بابركت و پاك و پاكيزه و پسنديده اى قرار داده و او را محمد بن على عليهماالسلام ناميده است كه او شفيع شيعيان، و وارث دانش جدّش مى باشد، او داراى نشانه اى آشكار و برهانى روشن است.

نقل شده است بارى قماش كه ارزش زيادى داشت براى امام جواد عليه السلام برده مى شد. در بين راه دزديده شد. حامل بار جريان را به امام نوشت و خبر داد. امام عليه السلام با خط مباركش چنين نوشت: جان و مال ما از موهبتهاى گوارا و امانتهاى سپرده خداوند است. هر چه را خواهد با مسرت و خشنودى از آن بهره مندمان مى كند و هر چه را بخواهد با اجر و پاداش مى گيرد، كسى كه بى تابى او بر صبرش غالب شود اجرش پايمال شده است و ما از اين به خدا پناه مى بريم.

علامه مجلسى گويد: نماز امام جواد عليه السلام چنين است: چهار ركعت در هر ركعت سوره حمد يك مرتبه و سوره توحيد چهار بار ... بعد از نماز صد بار صلوات بر پيامبر و خاندانش مى فرستد، سپس از خداوند متعال حاجت خود را مى خواهد.

وقتى اوّل ماه مى شد، امام جواد عليه السلام دو ركعت نماز مى خواند، در ركعت اوّل يك بار سوره حمد و سى بار سوره توحيد و در ركعت دوم سوره حمد و سى بار سوره اناانزلنـاه و بعد در حـد توان صـدقه مى داد و بدين وسيله سلامتى در همه آن ماه را مى خريد.

دعاى امام نهم عليه السلام چنين است: اى خدايى كه پروردگار روحهاى فناپذير و جسمهاى پوسيده اى از تو مى خواهم بخاطر اطاعت روحهاى پاكى كه به دوستانشان بر مى گردند... بر پيامبر و خاندان او درود فرستى و نور را در ديده گانم قرار دهى[تا حقايق را ببينم] و يقين را در قلبم جايگزين كنى و ياد خود را شبانه روز بر زبانم جارى سازى و توفيق انجام كارهاى نيك را روزيم گردانى.

دعاى قنوت امام جواد عليه السلام: خدايا بخششهاى تو پشت سرهم، نعمتهاى تو پياپى، نعمتهاى تو فراوان است. سپاسگزارى ما نارسا و ستايش ما كم است و تو براى مهربانى نسبت به كسى كه به كوتاهى كردن خود اعتراف دارد سزاوارى.

امام جواد عليه السلام در قنوت چنين دعا كرد: خدايا! تو اولين هستى، نه اوّل بودن به شمارش و آخرين هستى نه آخرينى محدوديت پذير. ما را به وجود آوردى بى آنكه مجبور باشى و ما را اختراع كردى نه بخاطر نياز بلكه بخاطر توانمندى خودت و ما را با حكمت خويش و به اختيار از نيستى به وجود آوردى.

مناجات امام جواد عليه السلام در سفر چنين بود: به نام خداوند بخشنده مهربان، خدايا من تصميم سفر دارم، آن را برايم خير گردان، راه راست و درست برايم روشن كن و به من بفهمان، و تصميم مرا با استقامت همراه كن، بهره و بزرگوارى فراوان نصيبم گردان، و مرا به بهترين وجه حفظ و حراست فرما.

تسبيح امام جواد عليه السلام در دوازدهم و سيزدهم ماه چنين بود: منزّه است خدايى كه بر اهل كشور و فرمانروايى خودش تجاوز نمى كند، منزّه است خدايى كه زمينيان را به عذابهاى گوناگون مواخذه نمى كند، منزّه است خداوند يكتا و حمد و ستايش مخصوص اوست.

حرز امام جواد(ع) چنين است : اى نور، اى برهان، اى آشكار، اى روشنى بخش! مرا از بديها وآفات روزگار بازدار. از تو نجات در روز قيامت را خواهانم.

عبداللّه بن زرين گويد: من در مدينه الرسول مجاور بودم، امام جواد عليه السلامهر روز ظهر به مسجد مى آمد و در صحن پياده مى شد و به طرف قبر رسول خدا(ص) مى رفت و بر او سلام مى كرد و بعد به محلّ خانه فاطمه(س) بر مى گشت و كفشهايش را بيرون مى آورد و مى ايستاد و نماز مى خواند.

قاسم بن صيق گويد: هيچ كس را (در حج) نديديم كه در مورد پرهيز از سايه مثل امام جواد(ع) سختگيرى كند. او هنگامى كه مُحرم مى شد دستور مى داد كه پوشش كجاوه و دو ستونش را بكنند.

على بن مهزيار گويد: امام جواد عليه السلام را روز عيدقربان ديدم پياده راه مى رود تا سنگ به جمره بزند. سپس سواره بر مى گشت. او را مى ديدم كه هنگامى كه به مقابل مسجد مِنا مى رسيد پياده بود.

از بعضى از اصحاب امام چنين آمده است: امام جواد عليه السلام اندكى بالاتر از مسجدى كه در منى هست از مركب خويش پياده مى شد و به طرف جمره جايى كه امام زين العابدين عليه السلام سنگ مى زد متوجه مى شد تا سنگ به جمرات بزند، من به حضرت گفتم: فدايت كردم چرا اينجا پياده شديد؟ امام عليه السلامفرمود: اينجا محل سنگ زدن امام چهارم على بن الحسين(ع) و بنى هاشم است و من دوست دارم قدم جاى پاى آنان بگذارم.

على بن مهزيار گويد: امام جواد عليه السلام را شب زيارت ديدم كه طواف نساء را انجام داد و پشت مقام حضرت ابراهيم نماز خواند، سپس داخل زمزم شد و با دست مباركش با دلو نزديك حجرالأسود آب برداشت و از آن نوشيد و از آن آب بر بدنش ريخت، سپس دوباره به زمزم رفت. و از ديگر اصحاب هم شنيدم كه سال بعد هم حضرت را ديد كه همينطور كرد.

على بن مهزيار گويد: امام جواد عليه السلام را در سال 215 (هجرى قمرى) ديدم كه بعد از بالا آمدن آفتاب، خانه خدا را وداع كرد، او كعبه را طواف كرد و ركن يمانى را در هر دور استلام كرد، و در سال 217 هم ديدم كه شبانه خانه خدا را وداع كرد، و ركن يمانى و حجرالأسود را در هر دور استلام كرد.

امام جواد عليه السلام فرمود: من هنگامى كه تصميم مى گيرم در مسأله مهمى استخاره كنم، صد بار از خدا طلب خير مى كنم و اين چنين مى گويم: خدايا، چون از ظاهر و باطن آگاهى، از تو خواستارم اگر كه فلان چيز را براى من خير مى دانى، آن را براى من برگزين و آسان گردان، و اگر مى دانى كه آن براى دين و دنياى من بد است پس آن را به چيزى كه براى من خير است تبديل كن و مرا به قضاى خودت راضى و خشنود كن، چون تو آگاهى و من ناآگاه، تو توانايى و من ناتوان، و تو حكمرانى و من حاكم نيستم، تو از غيبها نيز آگاهى.

از شيخ صدوق نقل شده كه: امام جواد عليه السلام «تقى» ناميده شد، چون او تقواى الهى را رعايت كرد. پس خداوند نيز او را از شرّ مأمون حفظ و نگهدارى كرد.

عبدوس بن ابراهيم مى گويد: امام جواد عليه السلام را كه از حمام خارج شده بود، ديدم در حالى كه به خاطر رنگ حنا سر تا پايش مثل گُل (قرمز) بود.

امام جواد عليه السلام از شخصيتهاى بنام بنى هاشم بود، او به آقايى و سخاوت مشهور بود، از اين رو «جواد» ناميده شد.

ابن جوزى گويد: امام جواد عليه السلام در دانش و تقوا و زهد و سخاوت همانند پدر بزرگوارش امام رضا عليه السلام بود.

امام نهم عليه السلام فرمود: من جـوادم، من عالم به نَسَبهاى مردم در صلبها هستـم، من از نهانهـا و آشكـارهاى شما آگاهتـرم، و بهتر مى دانـم كه سرانجـام شما چه خـواهد بود.

امام جواد عليه السلام فرمود: ما[خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله]خزانه دارانِ علم خدا و غيب و حكمت پروردگاريم. ما جانشينان انبياء الهى و بندگان بزرگواريم.

على بن اسباط گويد: امام جواد عليه السلام را ديدم از خانه بيرون آمد، او را زير نظر گرفتم و از سر تا پايش را دقيق نگريستم تا قد و قامت او را براى شيعيان در مصر توصيف كنم، او در اين هنگام به سجده افتاد و چنين فرمود: خداوند در امامت به آنچه كه در نبوت استدلال كرده احتجاج كرده است، خداوند فرمود: ما به يحيى در كودكى (كه سه سال داشت) نبوّت داديم. و فرمود: و چون يوسف به سنّ رشد و كمال رسيد او را مسند حكمفرمايى و مقام دانش عطا كرديم و به چهل سالگى رسيد، پس ممكن است حكمت در كودكى عطا شود و ممكن است در چهل سالگى عطا شود.

على بن مهزيار گويد: با امام جواد عليه السلام غذا مى خوردم، پرنده سنگخوار (قَطا) آوردند. فرمود: آن مبارك است. امام از گوشت پرنده سنگخوار خوشش مى آمد. مى فرمود: كسى كه مرض يرقان دارد برايش از آن كباب درست كنيد.

مسعودى گويد: امام جواد عليه السلام از انگور رازقى خوشش مى آمد.