مقدمه

شناخت اجمالى امام سجاد عليه السلام
حضرت سجاد عليه السلام در 5 شعبان سال 38 (و يا 15 جمادى الاوّل سال 36) هجرى در ايّام حكومت حضرت امير عليه السلامدر مدينه متولد شد و در 12 يا 25 محرم 94 يا 95 هجرى در ايام حكومت وليدبن عبدالملك رحلت يافت (و يا به دست وليد مسموم و به شهادت رسيد) و مرقد منورش در قبرستان بقيع در كنار عموى بزرگوارش امام حسن مجتبى عليه السلام است.
پدربزرگوارش حضرت سيدالشهداء امام حسين و مادرش طبق مشهور شهربانو يا شاه زنان (دختر يزدگرد) بود.
مدت عمرش 57 سال بود كه دو سال در كنار جدش و 20 سال بهمراه عمو و پدر بزرگوارش و 35 سال نيز مدت امامت خود آن بزرگوار طول كشيد.
مهتمرين شاخصه زندگانى ايشان زنده نگه داشتن عاشورا و تكميل آن حماسه بزرگ با گفتار و رفتار خود بود كه در كنار رسالت ديگرش، آموزش عبوديت وبندگى حق و تربيت جامعه اى متعهد و مؤمن و مصون در مقابل هجوم فرهنگ ترجمه و غرور علمى، هر دو وظيفه را به كمال رساند.





امام سجاد عليه السلام فرمود:
أَلا وَ اِنَّ أَبْغَضَ النّاسِ اِلىَ اللّه ِ
مَن يَقْتَدى بِسُنَّةِ اِمامٍ وَ لايَقتَدى بِأَعمالِهِ .
هشدار كه منفورترين مردم نزد پرورگار، كسى است كه شيوه امامى را پيروى كند ولى از سيره عملى او پيروى ننمايد.

براى «چگونه بودن» نياز به الگو داريم و نقش الگو در تربيت چنان روشن است كه نيازى به بيان و توضيح نيست.
آنچه در اين الگو گيرى و اسوه يابى و تأسى به اخلاق اولياء الهى كارساز است، آشنايى با جزئّيات صفات و رفتار آن حضرت است، نه كلّيات. خوشبختانه در كتب حديث و سيره، نمونه هاى رفتارى پيامبر و امامان بصورت ريز و جزئى آمده است كه آشنايى با آنها بسيار سودمند است و گامى جهت خودسازى و تعالى بخشيدن به جامعه است.
انسان در ديد ژرف نگر اسلام بيابانگردى سرگردان و گمگشته اى در تاريكزار زندگى نيست. او كشتى شكسته اى شوربخت و نا اميد و اسير موجهاى بيم زا و هراس آفرين نمى باشد.
بلكه موجودى مسؤول است كه با مقصد و مقصودى مشخص با زاد و توشه اى كامل و راهنمايانى درونى و برونى به سفرى پرداخته كه از صحراى عدم آغاز مى شود و تا بار يافتن به لقاء الهى ادامه دارد.
تمامى نيروهاى خلقت، انسان را در اين سفر صادقانه يارى مى كنند و خداى با لطف بيكران خويش به هدايت او از راههاى گوناگون پرداخته است و بهترين جايگاه جاودانه را در سراى آخرت براى او مهيا كرده است.
انسان براى به دست آوردن نيك بختى خويش و سعادتمندى جامعه و رضايت خداوند بايد در طول اين سفر چگونه زيستن را بياموزد و اين آموزه ها را در زندگى خويش بكار گمارد.
اسلام عزيز براى پاسخ گويى بدين سؤال بسيار اساسى دو شيوه را دنبال نموده است:
الف: بيـان احـكام و دستـوراهاى زنـدگى از آغاز تـا فـرجام
ب: ارائه الگوهاى تربيتى و نمونه هاى عينى كمال
بر اساس همين شيوه دوم در قرآن مجيد بارها از پيامبران و ديگر انسانهاى والا سخنى به ميان آمده است، و از جنبه هاى الگويى آنان ستايش شده تا ديگران نيز به آنان تأسى جويند.
در مكتب حياتبخش تشيع(اسلام راستين) معرفى اين الگوهاى الهى گسترده تر است و پيشوايان معصوم كه بهترين اسوه ها و الگوهاى زندگى هستند فرا روى چشمان باز و دلهاى آگاه قرار دارد تا آنانكه مسئوليت الهى و رسالت انسانى خويش را درك كرده اند و تصميم براى رسيدن به چكادهاى فرازمند فضيلت و كمال دارند با درس گرفتن از آنان زيستنى شرافتمندانه كه سعادت دنيا و آخرت را تأمين مى كند در پيش گيرند.
در راستاى اين هدف و براى معرفى سيره عملى پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت معصوم او عليهم السلام گروهى از فضلا و شيفتگان اهلبيت در حوزه علميه قم گرد هم آمده و در گستره كتابهاى بسيارى دست به تحقيقى وسيع زده اند كه بخواست خداوند مجموعه اى ارزشمند را به زودى تقديم امّت اسلامى خواهند نمود. آشكار است كه در اين مجموعه تنها احاديثى كه بيانگر يك شيوه مستمر و عملى مداوم در زندگى معصومين عليهم السلام باشد آورده مى شود.
اكنون به عنوان نمونه اى از درياى مواج و گرانقدر روايات، چهل حديث از سيره هريك از معصومين عليهم السلام به پيشگاه امّت اسلامى عرضه مى شود. اميد كه همه ما را چراغ راه و رهتوشه سفرى باشد براى رسيدن به سعادت دنيا و نيك بختى آخرت.
* * *
چهل حديثى كه پيش روى شماست، گوشه اى از فضيلتهاى جاودان و ماندگار امام سجاد، زين العابدين عليه السلام را به شما شيفتگان مكتب اهل بيـت عليهم السلاممى آموزد. اميد است آشـنايى بـا نمونه هايى از سيره رفتـارى آن امام معصوم، رهگشاى ما در پيمودن مسير كمال و عبوديّت گردد و توفيق الگو گيرى از آن حضرت، پيوسته همراه شما باشد. ان شاء اللّه .

امام سجاد عليه السلام فرمود: اگر تمام كسانى كه در ميان مشرق و مغرب هسـتند از دنيا بروند (و من تنها بمانم) و قرآن با من باشد وحشت مرا نمى گيرد (و نمى ترسم). او چنين بود كه وقتى جمله «مالك يوم الدين» را مى خواند آنرا تكرار مى كرد تا جايى كه نزديك بود جـان دهد.

امام صادق عليه السلامفرمود: امام على بن الحسين عليهماالسلام خوش صداترين فرد در قرائت قرآن بود و صداى قرآن خواندنش را بلند مى كرد تا اهل خانه بشنوند و بهره مند گردند.

امام چهارم عليه السلام هنگامى كه اين آيه را كه مى گويد: «اگر نعمتهاى الهى را بخواهيد شمارش كنيد قابل شمارش نيستند» مى خواند مى فرمود: منزّه است خدايى كه شناخت (و شكر) نعمت را براى هيچ كس جز شناخت اينكه قادر به شناخت آن نعمتها نيست قرار نداده همانطور كه شناخت خودش را براى هيچ كس بيش از اين قرار نداده كه باور كند كه [ذات] او را نمى تواند بشناسد (يعنى: همينكه باور كند نعمتهاى الهى را نمى تواند بشناسد و سپاسگزارى كند و بفهمد حقيقت او را قادر نيست درك كند همين براى شناخت و شكرگزارى كافيست).

ابو حمزه ثمالى مى گويد: امام چهارم عليه السلامهنگامى كه غذا مى خورد مى فرمود: حمد و ستايش براى خدايى است كه ما را اطعام كرد و سيراب نمود و به قدر كفاف به ما نعمت داد و تأييد كرد و پناه داد و بر ما نعمت و برترى داد. ستايش مخصوص آن خدايى است كه اطعام مى كند ولى خود نمى خورد.

امام باقر عليه السلام فرمود: پدرم على بن الحسين عليهماالسلام هيچگاه نعمتى را ياد نمى كرد جز اينكه سجده شكر انجام مى داد، و آيه اى از كتاب خدا را نمى خواند كه داراى سجده بود مگر اينكه سجده مى كرد، و هرگاه خداوند، مكر حيله گرى يا خطرى را از او بر طرف مى كرد سجده شكر به جا مى آورد و هر وقت از نماز فارغ مى شد سجده مى كرد و زمانى كه موفق مى شد بين دو نفر اصلاح كند سجده مى كرد و طورى بود كه اثر سجده در تمام اعضاى هفتگانه سجده او نمايان بود از اين جهت او «سجّاد» ناميده شد.

امام باقر عليه السلام فرمود: در سجدگاه پدر بزرگوارم آثار ورم بود و سالى دوبار آن را قطع مى كرد. در هر مرتبه پنج لايه پينه بود، از اين جهت او را «ذوالثّفنات» ناميدند.

امام سجاد عليه السلام هنگامى كه وضو مى گرفت رنگ مباركش زرد مى شد، خانواده اش به او مى گفتند: چه حالتى است كه شما را دست مى دهد؟ مى فرمود: آيا مى دانيد آماده مى شوم تا در مقابل چه كسى بايستم؟

امام چهارم عليه السلام يك شيشه مُشك در عبادتگاه خود داشت كه وقتى مى خواست وارد نماز شود از آن بر مى داشت و استفاده مى كرد. عطر زدن هنگام نماز و پوشيدن لباس هاى تميز و مرتب و آراستگى هنگام اين عبادت، مستحب است و ثواب نماز را مى افزايد.

امام باقر عليه السلام فرمود: امام على بن الحسين عليهماالسلامشبانه روز هـزار ركعت نمـاز مى خـواند، همانطور كه اميرمؤمنان هم چنـين مى كرد.

امام صادق عليه السلامفرمود: امام سجاد عليه السلامهنگام نماز لباس پشمى خشن مى پوشيد و در مكان زبر و سخت به نماز مى ايستاد و بر زمين سجده مى كرد.

علامه مجلسى نقل كرده است: امام سجاد عليه السلام دوست نداشت در وضو گرفتن كسى او را كمك كند، خودش براى وضويش آب تهيه مى كرد و قبل از اينكه بخوابد رويش را مى پوشاند. شب هنگام كه براى نماز شب از خواب برمى خاست نخست مسواك مى زد و بعد وضو مى گرفت و شروع به نماز مى كرد. امام عليه السلامنافله هاى روزانه را كه نخوانده بود شب قضا مى كرد و مى فرمود: فرزندان من! اين قضا كردن بر شما واجب نيست، ولى دوست دارم كسى كه بر كار خيرى عادت كرده به آن ادامه دهد و خودش نماز شب را در خانه و سفر ترك نمى كرد.

امام باقر عليه السلام فرمود: امام چهارم عليه السلامشبانه روز هزار ركعت نماز مى خواند و باد همانند سنبلى او را حركت مى داد و او داراى پانصد نخل بود، كه كنار هر كدام دو ركعت نماز مى خواند، و هنگامى كه به نماز مى ايستاد رنگ به رنگ مى شد و ايستادنش در نماز همانند ايستادن بنده در مقابل پادشاه بزرگ بود، بدن او از خوف خدا مى لرزيد، و همانند كسى كه با نماز وداع مى كند و فكر مى كند آخرين نماز اوست و ديگر هيچ وقت نماز نخواهد خواند نماز مى گزارد.

امام صادق عليه السلام فرمود: امام على بن الحسين عليهماالسلامهنگامى كه نمازهاى مستحب شبانه از او فوت مى شد آنرا روز قضا مى كرد و اگر از نمازهاى مستحبى روز فوت مى شد فرداى آنروز يا جمعه آينده يا ماه بعد آنرا قضا مى كرد و اگر نمازهاى مستحبى فوت شده جمع مى شد در ماه شعبان قضا مى كرد تا اينكه تمام نمازهاى مستحبى سال كامل شود.

نقل شده است كه: امام سجاد عليه السلامدر نماز وتر هنگام سحر سيصد مرتبه العفو، العفو مى گفت.

ابوحمزه ثمالى مى گويد: امـام چهارم عليه السلام در مـاه مبارك رمضان تمام شب را نماز مى خواند و هنگامى كه سـحر مى شد اين دعـا را مى خـواند: الهى لا تؤدّبنى بعقوبتك . . . تا آخر يعنى: خدايا مرا با عذاب خودت ادب مكن ... .

امام صادق عليه السلامفرمود: امام سجاد عليه السلام در ماه مبارك رمضان جز به دعا و تسبيح و استغفار و تكبير لب نمى گشود و سخن نمى گفت، هنگامى كه افطار مى كرد مى فرمود: معبودا! هركارى را خواسته باشى انجام دهى انجام خواهى داد.

امام صادق عليه السلام فرمود: امام سجاد عليه السلام روزه ماه شعبان و رمضان را به همديگر وصل مى كرد و مى فرمود: روزه دو ماه پشت سر هم موجب پذيرش توبه از طرف خداست.

امام صادق عليه السلامفرمود: امام چهارم عليه السلامهنگامى كه ماه رمضان داخل مى شد غلام و كنيز خود را نمى زد، هر وقت هر يك خلافى انجام مى داد پيش خود مى نوشت. فلان غلام يا كنيز فلان روز چنين و چنان كرد هيچ مجازات نمى كرد تا همه موارد را جمع مى كرد وقتى كه آخرين شب ماه مبارك رمضان مى شد همه را صدا مى كرد و اطراف خود جمع مى كرد و بعد نوشته ها را رو مى كرد و بعد مى فرمود: فلانى چنين و چنان كردى ولى من تنبيه نكردم آيا يادت هست؟ طرف مى گفت: آرى تا اينكه به آخرين نفر آنان مى رسيد و از همه اقرار مى گرفت. بعد در ميان آنان مى ايستاد و مى فرمود: صداى خودتان را بلند كنيد و بگوييد: اى على بن الحسين خداوند هر كارى را كه انجام دادى نوشته همانطور كه كارهاى خلاف ما را نوشتى و پيش خدا كتاب و نوشته اى هست كه عليه تو به حق سخن گويد و چيز كوچك يا درشتى را فروگذارى نكرده مگر اينكه آنها را نوشته است و هرچه كردى پيش خدا حاضر و روشن است همانطور كه كارهاى ما پيش تو حاضر است. پس گذشت كن و بيامرز همانطور كه از خداوند اميد عفو و گذشت دارى و همانطور كه دوست دارى خدا از تو بگذرد پس خودت هم گذشت كن تا او از تو بگذرد.

امام صادق عليه السلام فرمود: روزى كه امام سجاد عليه السلامروزه مى گرفت دستور مى داد گوسفندى تهيه و ذبح شود و تكه شود و پخته شود هنگامى كه شب مى شد سر خود را بالاى ديگها خم مى كرد تا بوى آبگوشت را با دهان روزه بچشد و بعد از چشيدن مى فرمود: كاسه ها را بياوريد براى فلان خاندان و فلانى پر كنيد تا اينكه به آخرين ديگها مى رسيد، نان و خرما آورده مى شد، پس اين شامش مى شد.

امام صادق عليه السلام فرمود: امام چهارم عليه السلام جز با كاروانى كه او را نشناسند مسافرت نمى كرد و با آنان شرط مى كرد كه از خدمتگزاران كاروان در نيازمندى هاى آنان باشد.

به امام سجاد عليه السلامگفته شد: هنگامى كه مسافرت مى كنى چرا خودت را از اهل كاروان كتمان مى كنى و نمى شناسانى؟ فرمود: دوست ندارم از وابستگى به رسول خدا استفاده كنم با اينكه خدمتى در مقابل آن وابستگى انجام ندادم.

ابو عبداللّه دامغانى مى گويد: امام چهارم عليه السلام از گردو و شَكر صدقه مى داد. از حكمت اين كار سؤال شد، اين آيه را خواند كه: «به نيكى و رستگارى نمى رسيد تا اينكه از آنچه دوست داريد انفاق كنيد.» (امام عليه السلام شِكر و گردو را دوست داشت.)

امام صادق عليه السلامفرمود: امام چهارم عليه السلام قبل از اينكه صدقه را به فقير بدهد مى بوسيد، از امام سؤال شد، حكمت اين كار شما چيست؟ فرمود: من دست پروردگارم را مى بوسم نه دست فقير را، زيرا صدقه قبل از اينكه به دست فقير برسد در دست خدا قرار مى گيرد.

امام سجاد عليه السلام شب تاريك از خانه خارج مى شد و انبانى را كه در آن كيسه هاى درهم و دينار بود با خود برمى داشت و مى آمد درب منزلها و در مى زد و از آنها به كسى كه دم درب مى آمد مى داد. (بدون اينكه شناخته شود.) زمانى كه به شهادت رسيد و ديگر او را نديدند دانستند كه امام سجاد بود كه آن كار را مى كرد.

در روايت احمد بن حنبل از معمر به نقل از شيبه بن نعامه آمده است كه: امام سجاد عليه السلام صد خانواده را در مدينه غذا مى داد و آنان را تأمين مى كرد.

هنگامى كه فقير خدمت امام چهارم عليه السلام مى آمد امام مى فرمود: آفرين بر كسى كه زاد و توشه مرا به آخرت حمل مى كند.

امام على بن الحسين عليهماالسلامفرمود: اينكه وارد بازار شوم و همراهم درهمى باشد كه با آن براى خانواده ام گوشتى بخرم كه به آن اشتياق دارند، براى من محبوبتر است از اينكه فردى را آزاد كنم.

امام چـهارم عليه السلاماينچنين بود: هنـگامى كه به او بشـارت فرزندى مى دادند نمى پرسيد پسر است يـا دختر؟ مى پرسيد: آيا سالم است؟ وقتى سالم بود مى فرمود: حمد و ستايش مخصوص خدايى است كه از من مخلوق ناقص و زشت خلق نكرده است.

امام صادق عليه السلام فرمود: امام على بن الحسين عليهماالسلاممى فرمود: من دوست دارم كه بر كار مداومت داشته باشم اگر چه كم باشد.

امام چهارم كه درود خدا بر او باد هنگامى كه دانشجويى خدمتش مى رسيد مى فرمود: آفرين بر وصيّت رسول خدا. صلي الله عليه و آله سپس مى فرمود: هنگامى كه طالب علم از منزلش خارج مى شود پايش را روى هيچ تر و خشكى از زمين نمى گذارد مگر اينكه زمين تا طبقه هفتم بر او تسبيح مى گويد.

امام باقر عليه السلام فرمود: پدرم امام على بن الحسين عليهماالسلام مى فرمود: هركس داراى چهار ويژگى باشد، ايمانش كامـل است، و گناهانش از او خواهد ريخت و پروردگارش را در حالى كه از او خوشنود است ملاقات خواهد كرد:
1 ـ كسى كه حق مردم را به خاطر خدا ادا كند
2 ـ با مردم راست سخن گويد
3 ـ از زشتيها پيش خدا و مردم حيا و پرهيزكند
4 ـ با خانواده اش با اخلاق خوب برخورد كند.

امام باقر عليه السلام فرمود: امام على بن الحسين عليهماالسلام فرمود: من به بيمارى شديدى مبتلا شدم. پدرم به من فرمود: چه ميل دارى؟ گفتم: ميل دارم از كسانى باشم كه در مورد چيزى كه خدا برايم انديشيده، پيشنهادى نداشته باشم. (يعنى: راضى و خشنودم به آنچه را كه خدا برايم پيش آورد) پدرم فرمود: آفرين بر تو كه شبيه ابراهيم خليل عليه السلامهستى كه وقتى جبرئيل به او گفت: آيا حاجتى دارى (هنگامى كه مى خواستند او را در آتش بيندازند) فرمود: پيشنهادى به پروردگارم نمى كنم، او بهترين وكيل است و مرا كفايت مى كند.

عبداللّه بن مسكان مى گويد: از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: پدرم نگاهش افتاد به مردى كه پسرش همراهش بود و بر بازوى پدر تكيه كرده بود. تا وقتى كه پدرم زنده بود بخاطر بى ادبى پسر، با او صحبت نكرد.

به امام سجاد عليه السلامگفته شد: شما برترين مردميد ولى با مادرتان در يك كاسه غذا نمى خوريد با اينكه او چنين مى خواهد. امام عليه السلام فرمود: من دوست ندارم دستانم به طرف چيزى دراز شود كه قبلش چشم مادرم به آن افتاده است و من عاقّ او شوم. پس از اين امام با طبقى روى كاسه سفالى را مى پوشاند و دستش را از زير طبق مى برد و غذا مى خورد.

امام صادق عليه السلام ضمن حديث اشياء پيدا شده فرمود: امام على بن الحسين عليهماالسلامبه خاندانش مى فرمود: به اشياء پيدا شده دست نزنيد.

امام صادق عليه السلامفرمود: امام چهارم عليه السلامچنان با آرامش راه مى رفت مثل اينكه بالا سرش پرنده اى قرار دارد [كه نمى خواهد او حركتش را متوجه شود و پرواز كند ]دست راست او جلوتر از دست چپش نمى رفت.

امام چهارم عليه السلام هنـگامى كه وسط راه به كلوخ پاره اى بر مى خـورد از مركب خود پياده مى شد و با دست مباركش آنرا از سر راه بر مـى داشت.

امام صادق عليه السلامفرمود: افراد زياد گريه كن پنج نفر بودند: حضرت آدم، يعقوب، يوسف، فاطمه دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله و امام سجاد عليه السلام ... كه امام بيست يا چهل سال گريه كرد، هيچ گاه غذا جلوى امام عليه السلامنگذاشتند مگر اينكه گريه كرد.

امام صادق عليه السلام فرمود: امام زين العابدين عليه السلامچهل سال براى پدر بزرگوارش گريه كرد، در حالى كه روزش، روزه دار بود و شبش، شب زنده دارى مى كرد، هنگامى كه وقت افطار مى شد غلامش غذا و نوشيدنى براى او مى آورد و جلويش مى گذاشت و مى گفت: بخور، امام عليه السلام مى فرمود: فرزند رسول خدا عليه السلامگرسنه و تشنه شهيد شد. اين جمله را تكرار مى كرد و گريه سر مى داد تا اينكه آب و غذايش با اشك چشمش مخلوط مى شد. او همواره چنين بود تا اينكه به جوار رحمت حق شتافت.

امام باقر عليه السلام فرمود: وقتى كه امام چهارم عليه السلام به شهادت رسيد شترى داشت كه در چراگاه بود. از آنجا آمد و سر و گردنش را به قبر امام زد و به خاك غلطيد. پدر بزرگوارم سوار بر آن مى شد و حجّ انجام مى داد و هرگز به آن حيوان ضربه اى نزد.