مقدّمه

پيام الهى

يا اَيُّهَا الّذينَ آمَنوُا!
اَنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناكُم
مِنْ قَبْلِ اَنْ يَأتِىَ يَوْمٌ
لا بَيْعٌ فيهِ وَ لاخُلَّةٌ وَ لا شفاعَةٌ.
(بقره، 254)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد!
از آنچه به شما روزى داده ايم، انفاق كنيد،
پيش از رسيدن روزى كه در آن روز (قيامت) نه داد و ستدى است و نه دوستى و واسطگى (و هيچ كدام به كار نمى آيد).




مال، وسيله آزمايش

همانطور كه گاهى بعضى از اعضاى بدن، «بى حس» مى شود،
آدمها هم گاهى «احساس» خود را از دست مى دهند.
حضرت رسول صلي الله عليه و آله آدميزادگان را همچون اعضاى يك جسد و پيكر دانسته كه همه با هم پيوند دارند و «چو عضوى به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار».
حالا، اگر با درد يك عضو، عضو ديگر احساس درد نكرد، يا جدا شده از آن پيكر است، يا دچار «بى حسّى» است، يعنى نوعى «مردگى»!
خيلى از كسانى كه با ادعاى بالا، دم از «جامعه» و «حقوق انسانى» مى زنند، در مقابل همين مسأله ساده، يعنى درد و رنجِ انسانها و همنوعان، بى تفاوتند و آنچه برايشان مهمّ است، رفاه و آسايش «خود» است، ديگران در هر وضعى كه مى خواهند، باشند!
به آنان چه كه برخى پول نسخه و ويزيت ندارند،
به آنان چه كه بعضى با حسرت، شاهد پرپر شدن عزيزشانند و توان مداوا ندارند.
چه عيب دارد كه شاديهاى خود را با ديگران تقسيم كنيم و در اندوه و رنج همنوعان، شريك شويم؟
«بيدردى» هم يك «درد» است،
اما از آن دردها كه خود را نشان نمى دهد و رفته رفته «هويّت انسانى» را تحليل مى برد و از افراد، چيزى باقى نمى گذارد مگر مشتى تمنيّات سيرى ناپذير و هيكلى با روحيّـات حيوانى، فاقد هرگونه «احساس بشرى»!
يك جا خانواده اى با تكيه به «سرمايه قناعت» زندگى آرام و دلپذيرى دارند. در برابر، خانواده اى در آتش حرص و آز و افزون طلبى و مال اندوزى مى سوزند و در حسرت يك روز آسوده و يك شب آرام به سر مى برند.
يك سو، انسانهاى شريفى هستند كه هرچه بيشتر با آنان آشنا و مأنوس مى شويد، چهره هاى زيباترى از كمال روح و مناعت طبع مى بينيد و بر محبّـتتان افزوده مى شود، در سوى ديگر كسانى اند كه شنيدن نامشان بهتر از ديدن خودشان است و ديدنشان بهتر از آزمودن، و آشنايى دورادور، دلنشين تر از نزديك شدن به عفونتهاى زندگى خصوصى شان است!...
يكى «كسب وجهه» را در سايه خراب كردن ديگرى مى داند، ديگرى عادت كرده كه همواره از خوبيهاى ديگران بگويد و به مردم «عطر خوبى» و «گلاب انسانيّت» تعارف كند.
يك جا به زندگى مرفّه تر و برخوردارتر ديگران مى نگرند و پيوسته «غصّه» مى خورند،
يك جا هم وضع خود را با قشرهاى محرومتر جامعه مى سنجند و «شكر» مى كنند.
لذّت بعضى در «خير رساندن» به مردم است،
لذّت برخى هم در «نمـايش» كاميابيهاى خود به ناكامان.
فكر مى كنيد كدام يك «انسانى» است و كدام يك «حيوانى»؟
كار نيك كردن و «خيّر» بودن هم توفيق مى خواهد. چنان نيست كه هر كه ثروتمند و متمكّن بود، به اين آسانى بتواند از دارايى خود در راه خير و خداپسندانه استفاده كند.
انسانهاى آينده نگر و دورانديش و عاقل، پيش از مرگ در فكر آنند كه نام نيكى از خود به يادگار گذارند و بخشى از دارايى خود را به راهى خداپسندانه صرف كنند و تخصيص دهند، تا بركات وجودى آنان، پس از خودشان هم جريان يابد و با «صدقه جاريه» اى كه از خود برجاى مى گذارند، از غارت رفتن و تباه شدن اموال خويش، جلوگيرى كنند.
كسانى كه بيدار و هشيارند، تا دير نشده و كار از كار نگذشته، بايد بجنبند.
از نظر شرعى و دينى، انسان تا زنده است، صاحب اختيار همه اموال خويش است و مى تواند در هر راه خيرى كه تشخيص مى دهد، از دارايى و امكانات خود، خرج كند (البته نبايد زمينه ساز فقر و فلاكت و تضييع حقوق خانواده و فرزندان خود شود و آنان را پس از خود، محتاج اين و آن سازد). براى مصارفى خداپسندانه پس از فوت خود نيز، تا ميزانِ يك سوم از دارايى خويش، حق دارد كه وصيّت كند، تا وارثانش پس از او خرج كنند. اصطلاحا به اين ميزان، «ثُلثِ تَرَكه» مى گويند.
اين مخارج، گاهى ممكن است صرف كفن و دفن و مقبره و خيرات و مجالس يادبود براى متوفّى شود، گاهى هم در راههاى شايسته و كارهاى عامّ المنفعه، كه بهره آن تا ساليان دراز، هم به مردم برسد و هم ثوابش به روح شخصى كه از دنيا رفته است نائل گردد.
كسانى كه با اينگونه وصيّتها و وقفها، كارهاى خير ماندگار انجام مى دهند، مايه غبطه ديگرانند و بايد از آنان الهام و الگو گرفت.
بعضيها اموالى را وقف مى كنند كه پس از خودشان، خرج مهمانيها و اطعامهاى مفصّل گردد، كه لذّتى آنى براى ديگران دارد و چيزى از آن نمى ماند.
برخى هم هوشيار و بيدارند و به كارهاى ابتكارى دست مى زنند. و خوب مى دانند كه «مال» خود را كجا خرج كنند، تا «بركت» پيدا كند، و پس از مرگ هم از آثار آن، بهره مند شوند.
در بند «داشته ها» بودن و اسير «خواسته ها» شدن، نوعى بردگى آشكار است. زهد، «نداشتن» نيست، بلكه «دربندِ داشته ها نبودن» است!
با اين حساب، كسى كه تعلّقات مادى و دلبستگيهاى دنيوى او را چنان اسير ساخته كه حاضر نيست از دارايى خود خرج راه خدا و خدمت به بندگان خدا كند، بيچاره و مسكين است، امّا در نماى ثروتمند!
به هر حال ... اصل وصيت كردن در حال حيات و داشتن وصيتنامه، براى روشن شدن وضع مالى خود و بازماندگان و طلبكاران و بدهكاران، يك مسأله است و تخصيص بخشى از دارايى خود براى مصارف عام المنفعه پس از فوت، به ميزان يك سوم، مسأله ديگرى است كه برخى از نيكوكاران، از اين رهگذر، صدقات جاريه و باقيات الصالحاتى بر جاى مى گذارند كه تا ابد، مردم دعاگوى آنان مى شوند و برايشان رحمت نثار مى كنند.
جلوه راستين زندگيهاى مكتبى نيز در همين نيكوكاريهاست. هرچند ثروت و فرزندان، زينت و آرايش زندگى است، امّا به تعبير خداى رحمان، آن كارهاى شايسته و ماندگار (باقيات الصالحات) نزد خداوند، هم پاداش بهترى دارد و هم اميد به ثمر دهى و نجات بخشى آنها بيشتر است:

«اَلْمالُ وَ اَلْبَنونَ زينَةُ الحياةِ الدّنيا
وَ الباقياتُ الصّالحاتُ خَيرٌ عِندَ رَبِّكَ
ثَوابا و خيرٌ اَملاً»
براى همه شما عزيزان توفيق خدمت به بندگان خداوند را آرزومنديم.
قم ـ جواد محدّثى
بهار 1376 ش

رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هر كس كه چشم به راه مرگ باشد، در كارهاى خير، شتاب مى كند.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: چيزى را كه نمى دانى كىْ ناگهانى سراغت مى آيد (يعنى مرگ)، سزاوار است پيش از آنكه تو را فرا گيرد، براى روبه رو شدن با آن آماده شوى.

امام صادق عليه السلام فرمود: پس از مرگ انسان، جز از ناحيه سه خصلت، پاداشى به او نمى رسد: صدقه اى كه در حال حياتش جارى ساخته و پس از مرگش هم جريان مى يابد، سنّت و روش هدايتى كه بنيان گذاشته و پس از مرگ هم به آن عمل مى شود، و فرزند شايسته اى كه براى او دعا مى كند.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: هركس كه عمرش با «لااله الا اللّه» ختم شود، وارد بهشت مى شود، هركس كه عمرش با يك روز روزه به پايان رسد، به بهشت مى رود، و كسى هم كه پايان عمرش با صدقه اى باشد كه هدفش از آن، رضاى الهى است، وارد بهشت مى شود.

از يكى از امامان روايت است كه فرمود: خداوند متعال مى فرمايد: اى فرزند آدم! با سه نعمت به تو احسان كردم: چيزهايى را از كارهايت پوشاندم كه اگر خانواده ات آنها را مى دانستند، تو را دفن نمى كردند، رزق و روزى تو را توسعه دادم و از تو قرض خواستم و تو كار نيكى پيش نفرستادى، و تو را مهلت دادم كه هنگام مرگت در يك سوّم مال خويش وصيت كنى، و تو نيكى و خيرى را پيش نفرستادى.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: براى يك مسلمان سزاوار نيست كه شبى را بخوابد، مگر آنكه وصيتنامه اش زير سرش باشد.

امام صادق عليه السلامفرمود: شخص پولدار مى تواند تا زنده است، هر نوع تصرّفى در مال خود انجام دهد: اگر بخواهد، آن را مى بخشد و اگر بخواهد، آن را صدقه مى دهد و اگر بخواهد، مى تواند همانطور بگذارد تا مرگش فرا رسد. پس اگر وصيّت كرد (كه در راهى خرج شود) جز به اندازه يك سوم حق وصيّت ندارد، الاّ اينكه فضيلت در آن است كه حقِ افراد تحت تكفّل خود را ضايع نكند و به ورثه خود زيان نرساند.

از امام حسن مجتبى عليه السلام پرسيدند: چرا از مرگ بدمان مى آيد و آن را دوست نداريم؟ فرمود: زيرا شما آخرت خود را خراب كرده و دنيايتان را آباد ساخته ايد، از اين رو منتقل شدن از محلّ آباد به ويرانه را، دوست نداريد.

پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: همراه مرده، سه چيز او را همراهى مى كند (تا لب گور). دو تا بر مى گردد و يكى باقى مى ماند. خانواده و مالش برمى گردد ولى عملش با او همراه مى ماند.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: هرگاه انسان بميرد، عملش هم قطع مى شود، مگر از سه راه: صدقه جاريه، يا عملى كه از آن سود مى برند، يا فرزند شايسته اى كه براى او دعا مى كند.

امام على عليه السلام فرمود: هرگاه بنده اى از دنيا رود، فرشتگان گويند: «چه پيش فرستاده است؟» و مردم گويند: «چه برجا گذاشته است؟» پس مال اضافه خود را (با صدقه) پيش فرستيد تا به سود شما شود، و همه را برجاى نگذاريد كه به زيان شما شود. همانا محروم، كسى است كه از خير دارايى خود محروم شود و مغبوط (كه ديگران به حال او غبطه مى خورند) كسى است كه وزنه اعمالش با صدقات و خيرات سنگين شود.

امام صادق عليه السلام فرمود: پس از درگذشت مؤمن، شش چيز است كه (ثوابش) به او مى پيوندد: 1 ـ فرزندى كه براى او آمرزش مى طلبد، 2 ـ قرآنى كه بر جاى مى گذارد (و آن را مى خوانند)، 3 ـ نهالى كه آن را مى كارد، 4 ـ صدقه آبى كه آن را جارى مى سازد، 5 ـ چاهى كه آن را حفر مى كند 6 ـ روشى كه بنيان مى نهد و پس از او ديگران به آن عمل مى كنند.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: تنها بهره تو از دارايى ات، همان مقدار است كه براى آخرت خود پيش فرستاده اى، و آنچه را كه تأخير بيندازى و به جا گذارى، سهم وارث است.

امام صادق عليه السلام فرمود: بدان كه هر كس در راه طاعت خدا خرج نكند، به خرج كردن در راه معصيت خدا گرفتار مى شود و هركس در راه انجام نياز دوستِ خدا گام برندارد، به تلاش در راه تأمين نياز دشمن خدا گرفتار مى شود.

حضرت على عليه السلام هنگام بازگشت از جنگ صفّين، چون در بيرون كوفه به قبرستان رسيد، خطاب به مردگان و اسيرانِ خاك، چنين فرمود: اى ساكنان ديار وحشتناك و جايگاههاى خالى و گورهاى تاريك! اى خاك نشينان غريب! اى اهل تنهايى و وحشت! شما پيشرو ما بوديد كه جلوتر از ما رفته ايد و ما به شما خواهيم پيوست. امّا خانه ها را ساكن شدند، همسران را گرفتند و اموال را تقسيم كردند. اين، خبرى است كه نزد ماست. پيش شما چه خبر است؟ سپس روى به اصحاب خويش كرد و فرمود: به خدا قسم اگر به آنان اجازه سخن دهند، به شما خبر خواهند داد كه «بهترين رهتوشه، تقواست»!

امام على عليه السلام فرمود: شادى خود را براى كارهاى نيكى كه پيشاپيش (براى آخرت) فرستاده اى زياد كن و اندوه فراوانت را براى نيكيهايى قرار بده كه از دستت رفته است. آن كسى را بستاييد كه اندر همه عمر
بهر آسايش مردم قدمى بردارد
نيك مرد آنكه نگردد دل او هرگز شاد
مگر از خاطر كس بار غمى بردارد.

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: بهترين صدقه آن است كه در حالى كه صحيح و سالم هستى و اميد به زندگى دارى و از تنگدستى هـم هـراسان باشى، صدقه بدهى، صدقه را آن قدر به تأخـير نينداز تا آنـكه جـان به گلوگاه برسـد، آنـگاه بگويى: براى فلانى اين قدر بدهيد و به فـلانى آن قـدر! تيره روزان جهان را به چراغى درياب
تا پس از مرگ، تو را شمع مزارى باشد «صـائـب»

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: بهترين ثروت و اندوخته انسان، «صدقه» است.

على عليه السلامفرمود: كسى كه مال و ثروتى دارد، با آن به خويشاوندانش نيكى كند و خوب مهمانى كند و بوسيله آن، گرفتار واسيرى را آزاد سازد، همانا رسيدن به اين ويژگيها، بزرگواريهاى دنيا و شرافت آخرت است. تا توانى به جهان خدمت محتاجان كن
به دمى، يا دِرمى، يا قلمى يا قدمى

على عليه السلام فرمود: آگاه باشيد! زبان خير و يادنيكى كه خداوند در ميان مردم از كسى برجاى مى گذارد، براى او بهتر از ثروتى است كه براى كسى به ارث بگذارد كه سپاسگذار او نباشد. نام نيكى گر بماندزآدمى
بهْ كزو مانَدسراى زرنگار

على عليه السلام فرمود: كسى كه نيكى خود را به مردم برساند، نام و يادش مشهور گردد.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: يقينا بزرگترين حسرتها در روز قيامت، حسرتِ كسى است كه در غير راه خدا ثروتى به دست آورده باشد (و چون از دنيا برود) آن را براى ديگرى به ارث بگذارد و آن وارث، آن را در راه طاعت خداى سبحان خرج كند و از اين راه به بهشت برود، ولى آن شخص اوّل، به وسيله همان مال به دوزخ رود.

امام على عليه السلام فرمود: از مستىِ ثروت، به خداوند پناه ببريد، چرا كه براى ثروتمندى، سرمستى يى است كه دير به هوش مى آيد.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: كسى كه با اختيار، ثروت خود را از خوبان دريغ كند، خداوند به ناچار، مال او را صرف اشرار و بَدان مى كند. چو سائل از تو به زارى طلب كند چيزى
بده، و گرنه ستمگر به زور بستاند

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: مردم در دنيا دو گونه كار مى كنند: يكى آنكه در دنيا براى دنيا كار مى كند و دنيايش او را از آخرتش غافل مى سازد... پس عمر خود را در راه منافع ديگران تباه مى سازد، ديگرى آنكه در دنيا براى پس از دنيا كار مى كند، امّا سهم او از دنيا بدون كار به او مى رسد، اين گروه، هر دو بهره را به دست مى آورند وهم دنيا دارند، هم آخرت.

امام صادق عليه السلام فرمود: خداى متعال، گروهى از آفريدگان خود را براى تأمين نيازمنديهاى شيعيان تنگدستِ ما برگزيده است و پاداش آنان براين كار، بهشت است.اگربتوانى از اين گروه باشى، باش!

امام باقر عليه السلام فرمود: نيكوكارى وصدقه پنهانى، فقر را مى زدايند و عمر را مى افزايند و هفتاد نوع مردنِ بد را از انسان دور مى كنند.

على عليه السلام فرمود: آيا نديديد كسانى را كه آروزهاى دور و دراز داشتند و بناهاى محكم و استوار ساختند و اموال بسيار اندوختند، چگونه خانه هايشان گور شد و آنچه جمع كرده بودند، تباه گشت، اموالشان به وارثان رسيد و همسرانشان به ديگران؟!

على عليه السلام در نامه اى كه به زيادبن ابيه، جانشين والى بصره نوشت، فرمود: از روى ميانه روى و اعتدال، اسراف را رها كن و امروز به ياد فردا باش، از ثروت به اندازه ضرورت نگهدار و بيش از آن را براى روز نياز خود (در قيامت) پيش بفرست.

امام صادق عليه السلام فرمود: بهترين چيزى كه انسان براى بعد از خودش بر جاى مى گذارد، سه چيز است:
1 ـ فرزند نيكوكارى كه براى او آمرزش مى طلبد،
2 ـ سنّت نيكى كه به آن اقتدا مى كنند.
3 ـ صدقه جاريه اى كه پس از او هم ادامه يابد.

على عليه السلام در وصيت خويش به فرزندش امام حسن مجتبى عليه السلامفرمود: بدان كه پيش روى تو راهى است همراه با مسافت دور و سختيهاى جانگاه... و هرگاه از نيازمندان كسى را يافتى كه رهتوشه تو را به سوى آخرت بر دوش كشد وفرداى قيامت كه به آن نياز دارى به تو تحويل دهد، پس آن را غنيمت شمار و بارت را بر دوش او بگذار، و تا مى توانى، توشه او را افزون كن، شايد كه او را بجويى و ديگر نيابى!... اى رهروى كه خير به مردم رسانده اى
آسوده رو، كه بار تو بر دوش سائل است «صائب»

على عليه السلام فرمود: كسى كه كارهاى شايسته اى از خود به يادگار گذارد كه ديگران از او پيروى كنند، هرگز نمرده است (بلكه زنده جاويد است) سعديا مرد نكونام نميرد هرگز
مرده آنست كه نامش به نكويى نبرند

على عليه السلام فرمود: بهره تو از دارايى و دنياى تو، همان اندازه است كه با آن، خانه آخرتت را آباد كرده اى. برگ عيشى به گور خويش فرست
كس نيارد زپس، تو پيش فرست

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: آدميزاده پيوسته مى گويد: مالَم، مالَم! آيا بهره تو از مالت جز چيزى است كه آن را صدقه داده اى و باقى ساخته اى، يا خورده اى و فانى كرده اى، يا پوشيده اى و پوسانده اى؟

معمّر بن خلاّد گويد: شنيدم كه حضرت رضا عليه السلاممى فرمود: همانا خداوند را در روى زمين بندگانى است كه در راه نيازهاى مردم مى كوشند، آنان در روز قيامت، ايمن و آسوده اند و هر كس كه بر دل مؤمنى شادمانى وارد كند، خداوند در روز قيامت، قلبش را شاد مى سازد.

حضرت على عليه السلام فرمود: اى نيكوكاران! احسان و نيكى خود را به منّت، آلوده نكنيد، يقينا منّت گذاشتن زشت و ناپسند، كار نيك و احسان را از بين مى برد.

حضرت على عليه السلام فرمود: هيچ كس را بهره اى از دنيايش نيست، جز همان مقدار كه آن را خرج آخرتش مى كند. خيرى كن اى فلان و غنيمت شمار عمر
زان پيشتر كه بانگ برآيد، فلان نماند!
«سعدى»

امام موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: مبادا از خرج كردن در راه طاعت خدا دريغ كنى، كه ناچارشوى دو برابر آن را در راه نافرمانى خدا خرج كنى!

امام صادق عليه السلام فرمود: چنان نيست كه هر كس دوست داشته باشد به مردم نيكى كند، آن را انجام دهد! و چنان نيست كه هر كس علاقه مند به كار خير باشد، توانايى آن را داشته باشد و چنان هم نيست كه هر كس قدرت بر نيكى به مردم داشته باشد، به او اذن نيكوكارى داده شود! پس هرگاه كه «خواستن» و «توانستن» و «اجازه» (از سوى خدا) جمع شود، در آن صورت است كه براى طالب و مطلوب، سعادت فراهم مى آيد.

على عليه السلام فرمود: اى فرزند آدم! خودت وصىّ خود باش و درباره دارايى خود، آنگونه عمل كن كه مى خواهى پس از تو با آن، آنگونه عمل كنند. بخور، ببخش كه دنيا به هيچ كار نيايد
جز آنكه پيش فرستى به روز بازپسين را
«سعدى»