مقدمه

شناخت اجمالى امام هفتم عليه السلام
نام آن حضرت «موسى» و لقب مشهورش «كاظم» فرو برنده خشم مى باشد اصحابش به جهت تقيّه گاهى از آن بزرگوار به «عبدصالح» و گاهى به «فقيه» و «عالم» تعبير مى كردند. وى در ميان مردم به باب الحوائج معروف است و توسل به آن حضرت براى شفاى امراض و بيماريها و رفع امراض ظاهرى و باطنى و دردهاى اعضاء مجرّب است.
كنيه اش ابوالحسن و ابوابراهيم است پدرش پيشواى ششم حضرت امام صادق عليه السلام و مادرش بانويى با فضيلت «حميدة مصفاة» پاك شده از هر گونه پليدى و آلودگى است. وى در سال 128 ه . ق در روز يكشنبه هفتم ماه صفر در محلى به نام ابواء «يكى از روستاهاى اطراف مدينه» چشم به جهان گشود و در بيست و پنجم ماه رجب سال 183 ه . ق در سن 55 سالگى در شهر بغداد در زندان سندى بن شاهك به دستور هارون الرشيد با چند عدد خرماى مسموم به شهادت رسيد و در قسمت غربى قبرستان قريش بغداد به خاك سپرده شد.
منتهى الامال ج 2 ص 886

امام سجاد عليه السلام فرمود:
أَلا وَ اِنَّ أَبْغَـضَ النـّاسِ اِلَـى اللّه ِ
مَن يَقْتَدى بِسُنَّةِ اِمامٍ وَ لايَقتَدى بِأَعمالِهِ .
هشدار كه منفورترين مردم نزد پروردگار، كسى است كه شيوه
امامى را پيروى كند ولى از سيره عملى او پيروى ننمايد.

براى «چگونه بودن» نياز به الگو داريم و نقش الگو در تربيت چنان روشن است كه نيازى به بيان و توضيح نيست.
آنچه در اين الگوگيرى و اسوه يابى و تأسى به اخلاق اولياء الهى كارساز است، آشنايى با جزئيّات صفات و رفتار آن حضرات است، نه كلّيات آن. خوشبختانه در كتب حديث و سيره، نمونه هاى رفتارى پيامبر و امامان بصورت ريز و جزئى آمده است كه آشنايى با آنها بسيار سودمند است و گامى جهت خودسازى و تعالى بخشيدن به جامعه است.
انسان در ديد ژرف نگر اسلام، بيابانگردى سرگردان و گمگشته اى در تاريكزار زندگى نيست. او كشتى شكسته اى شوربخت و نا اميد و اسير موجهاى بيم زا و هراس آفرين نمى باشد.
بلكه موجودى مسؤول است كه با مقصد و مقصودى مشخص، با زاد و توشه اى كامل و راهنمايانى درونى و برونى به سفرى پرداخته كه از صحراى عدم آغاز مى شود و تا بار يافتن به لقاء الهى ادامه دارد.
تمامى نيروهاى خلقت، انسان را در اين سفر صادقانه يارى مى كنند و خدا با لطف بيكران خويش به هدايت او از راههاى گوناگون پرداخته است و بهترين جايگاه جاودانه را در سراى آخرت براى او مهيا كرده است.
انسان براى به دست آوردن نيك بختى خويش و سعادتمندى جامعه و رضايت خداوند بايد در طول اين سفر چگونه زيستن را بياموزد و اين آموزه ها را در زندگى خويش بكار گمارد.
اسلام عزيز براى پاسخ گويى بدين سؤال بسيار اساسى دو شيوه را دنبال نموده است:
الف: بيـان احـكام و دستـورهاى زنـدگى از آغاز تـا فـرجام
ب: ارائه الگوهاى تربيتى و نمونه هاى عينى كمال
بر اساس همين شيوه دوم در قرآن مجيد بارها از پيامبران و ديگر انسانهاى والا سخن به ميان آمده است، و از جنبه هاى الگويى آنان ستايش شده تا ديگران نيز به آنان تأسى بجويند.
در مكتب حياتبخش تشيع(اسلام راستين) معرفى اين الگوهاى الهى گسترده تر است و پيشوايان معصوم كه بهترين اسوه ها و الگوهاى زندگى هستند فرا روى چشمان باز و دلهاى آگاه قرار دارند تا آنانكه مسئوليت الهى و رسالت انسانى خويش را درك كرده اند و تصميم براى رسيدن به چكادهاى فرازمند فضيلت و كمال دارند با درس گرفتن از آنان زيستنى شرافتمندانه كه سعادت دنيا و آخرت را تأمين مى كند در پيش گيرند.
در راستاى اين هدف و براى معرّفى سيره عملى پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت معصوم عليهم السلام گروهى از فضلاء و شيفتگان اهلبيت در حوزه علميّه قم گرد هم آمده و در گستره كتابهاى بسيارى دست به تحقيقى وسيع زده اند كه بخواست خداوند مجموعه اى ارزشمند را به زودى تقديم امّت اسلامى خواهند نمود. آشكار است كه در اين مجموعه تنها احاديثى كه بيانگر يك شيوه مستمرّ و عملى مداوم در زندگى معصومين عليهم السلام باشد آورده مى شود.
ويژگى سيره معصومين در اين است كه مورد پسند و قبول پروردگار است و با اطمينان مى توان از آن پيروى كرد.
اكنون به عنوان نمونه اى از درياى مواج و گرانقدر روايات، چهل حديث از سيره هريك از معصومين عليهم السلام به پيشگاه امّت اسلامى عرضه مى شود. اميد كه همه ما را چراغ راه و ره توشه سفرى باشد براى رسيدن به سعادت دنيا و نيك بختى آخرت.

* * *

در اين چهل حديث، با گوشه اى از اخلاقيات و سيره سازنده و الهام بخش هفتمين امام و پيشواى شيعيان، حضرت امام كاظم عليه السلامآشنا مى شويم. به اين اميد كه آشنايى با سيره كاظمى، امّت ما بويژه جوانان جامعه را با گوهر تقوا و سرمايه هاى كمال و معنويت و اخلاق اسلامى مأنوس سازد و راهِ پيروى از آن «اسوه فضايل» را هموارتر كند.

سبط ابن جوزى گويد: موسى بن جعفر عليهماالسلام از خاندان هاشم به خاطر عبادتهاى فراوان و تلاش در راه خدا و شب زنده دارى «بنده صالح» خدا ناميده مى شد. وى مردى بخشنده و بردبار بود، هرگاه از فردى به او آزار و اذّيت مى رسيد كمك هاى مالى برايش مى فرستاد. والاترين مرتبه انسانى «عبوديّت» و «صلاح» است و در پايان تاريخ و عصر ظهور هم «عباد صالح» وارث زمين و زمان خواهند شد. اين صفات كه در حضرت كاظم عليه السلام تبلور يافته بود، در شيعيان او نيز بايد مصداق داشته باشد

ربيع پسر عبدالرحمان مى گويد: موسى بن جعفر عليهماالسلام از آينده نگران با فراست بود [از چهره افراد] كسانى را كه پس از وى در امامتش توقّف نموده، و منكر امام بعد از او خواهند شد را، مى شناخت. ولى با اين همه خشم خود را از آنها پنهان نمود و آنچه را كه از آنان مى دانست بر آنان اظهار نمى كرد بهمين جهت «كاظم» يعنى فرو برنده خشم نام گرفت. فرقه «واقفيه» يكى از فرقه هاى شيعى است كه در امامت آن حضرت توقّف كردند و به امام بعدى اعتقاد نداشتند و انگيزه برخى از آنان هم مالى و مادّى بود تا اموال امام را به امام بعدى ندهند.

از مرازم روايت شده كه مى گويد: من امام هفتم عليه السلام را ديدم هر وقت قبل از غذا دستهايش را مى شست با حوله خشك نمى كرد ولى اگر بعد از غذا آنها را مى شست با حوله خشك مى كرد.

امام رضا عليه السلام فرمود: پدرم درود خدا بر او باد، وقتى كه ماه محرّم مى رسيد، ديگر خندان ديده نمى شد، بلكه تا روز دهم همواره اندوهگين و غمناك بود، و چون روز دهم فرا مى رسيد آن روز، روز عزا و غم و اندوه و گريه او مى شد و مى فرمود: اين همان روزى است كه امام حسين عليه السلام در آن به شهادت رسيد. بزرگداشت عاشورا در آموزش هاى ائمّه، براى زنده نگه داشتن آن حادثه بود، تا فراموش نشود و در دوران هاى بعد، اثرگذار و بيدارگر و الهام بخش باقى بماند.

ابراهيم بن عبدالحميد مى گويد: به اتاقى كه امام موسى بن جعفر عليهماالسلام در آن نماز مى خواند وارد شدم، و در آن اتاق به جز زنبيلى از ليف خرما، و شمشيرى آويزان و قرآن چيز ديگرى نديدم. توضيح: از اين حديث بر مى آيد كه خوب است در خانه جائى ساده براى نماز اختصاص داده شود. خلفاى زمان امام، در پى گزارش هاى مغرضانه دشمنان، پى در پى دستور مى دادند خانه امام را ناگهانى تفتيش كنند تا به اسلحه و اموال و نامه هاى پيروان دست يابند. امّا هميشه ناكام مى ماندند و به چيزى كه بهانه به دست آنان بدهد دست نمى يافتند و با خانه ساده امام رو به رو مى شدند.

حسين بن على بن أبى حمزه از پدرش نقل كرده: امام هفتم عليه السلام را در مزرعه اى ديدم كه كار مى كرد و پاهايش [از شدّت كار] خيس عرق بود، عرض كردم، فدايت شوم، كارگران كجا هستند؟ فرمود: اى على! آنان كه بهتر از من و پدرم بودند با دست خود كار كرده اند. عرض كردم: آنان چه كسانى بودند؟ فرمود: پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و اميرمؤمنان و پدرانم عليهماالسلام همگى با دست مبارك خود كار مى كردند، و كار كردن از روش پيامبران و جانشينان آنان و افراد صالح مى باشد.

از امام موسى بن جعفر عليهماالسلام نقل شده كه فرمود: هيچ چيزى در نزد وى بدتر از پوشيدن لباس شهرت «لباسى كه بواسطه آن انسان انگشت نما مى گردد» نبود «و براى گريز از انگشت نما شدن» هر وقت لباس تازه مى آوردند دستور مى داد آن را بشويند و سپس مى پوشيد. پوشيدن لباس شهرت حرام است. هر نوع لباسى كه توجّه ها را جلب كند و سبب انگشت نما شدن گردد، «لباس شهرت» است. شايد شستن لباس تازه و سپس پوشيدن، براى آن بوده كه آن حالتِ تازگى را كه سبب جلب توجه ديگران مى شده و جامه را لباس شهرت مى ساخته است، از بين برود و عادى گردد.

موفق مدينى از پدرش و او هم از جدّش نقل نموده: روزى امام هفتم عليه السلام كسى را دنبال من فرستاد، مرا بر سر سفره غذا نشاند، وقتى سفره را آوردند، در آن سبزى نبود، امام عليه السلام دست نگه داشته و به غلام خود فرمود: آيا نمى دانى من سفره اى كه سبزى نداشته باشد از آن نمى خورم، برايم سبزى بياور. مى گويد: غلام برخاست و سبزى را آورده بر سفره نهاد و امام عليه السلام دستش را دراز كرد و شروع به خوردن نمود. خوردن سبزيجات بسيار مفيد است و امامان ديگر هم به آن اهميت مى دادند و سعى مى كردند در سفره آنان سبزى وجود داشته باشد، چون هم مايه طراوت است، هم خواص بسيار دارد.

سليمان جعفرى گويد: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام هيچ وقت غذاى شب را اگر چه كلوچه اى هم بود ترك نمى كرد و مى فرمود: كه آن نيروى جسم است.

احمد بن هارون فرزند موفق مدينى از پدرش نقل مى كند كه گفت: روزى امام هفتم كسى را دنبال من فرستاد،] و با او سر يك سفره حاضر شدم] و با او غذا خوردم و ديدم امام عليه السلام زياد حلوا خورد عرض كردم چقدر از اين حلوا ميل مى فرمائيد، امام عليه السلامفرمود: ما و شيعيانمان از حلاوت و شيرينى آفريده شده ايم و ما شيرينى را دوست داريم. نياز بدن به مواد قندى به خصوص اگر طبيعى باشد، روشن است. علاقه به حلوا و شيرينى جات، در سيره امامان ديگر هم آمده است. شيرينى خيلى سريع جذب بدن مى شود. از اين رو افطار به خرما براى روزه دار توصيه شده است.

ابن اثير مى گويد: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام بدان جهت كاظم (فرو برنده غضب) نام گرفت، كه همواره به كسانى كه به او بدى مى نمودند، نيكى مى نمود، اين سيره و عادت هميشگى وى بود.

اربلى مى گويد: [امام موسى بن جعفر عليهماالسلام] از مهربانترين مردم به خويشاوندان و نزديكانش بود، و شبها [به صورت ناشناس] به حال فقراى مدينه رسيدگى مى كرد، و براى آنان درهم، دينار، آرد و خرما مى رساند و نمى دانستند كه اين همه بخشش از سوى چه كسى به آنان مى رسد.

يحيى پسر حسن مى گويد: وقتى از شخصى به امام موسى بن جعفر عليهماالسلامناراحتى مى رسـيد، كيسه اى پر از ديـنار بـراى او مى فرسـتاد، كه در آن كيسه دويست تا سيـصد ديـنار بود. كيسه هاى امام هفتم عليه السلام زبانزد مردم بود.

معتّب مى گويد: امام هفتم عليه السلام هنگام رسيدن ميوه ها به ما دستور مى داد كه آنها را چيده و براى فروش به بازار مسلمانان ببريم و همراه ديگر مسلمانان روزانه خريد كنيم[و از انباركردن آنها پرهيز كنيم.]

از حسن بن جهم روايت شده كه گفت: ما در خدمت امام رضا عليه السلام بوديم ، كه از پدرش ياد كرديم، امام فرمود: عقل هيچ عاقلى با او برابرى نمى كرد، [ولى با اين همه] گاهى از اوقات با يكى از سياهان خدمتكار خود مشورت مى نمود، وقتى به او اعتراض مى شد، مى فرمود: چه بسا خداوند متعال مشكلى را با زبان او آسان مى كند و گره آن را مى گشايد. سپس امام عليه السلام فرمود: بسيار ديده مى شد كه آنان چيزى را در امور زمين و باغ و بستان به او مى گفتند و امام به گفته آنان عمل مى كرد.

از اسماعيل فرزند خطّاب روايت شده كه گفت: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام [هنگامى كه به محضرش وارد مى شديم] به تعريف فرزند خود على عليه السلام مى پرداخت و او را مى ستود و از فضيلت و نيكويى او چنان ياد مى كرد كه درباره ديگران نمى گفت گويا كه مى خواست [ما را ] به امامت او راهنمايى كند.

از سليمان بن حفص نقل شده كه گفت: امـام موسى بن جعفر عليهماالسلام فرزند خود على را، رضا مى ناميد و همواره مى گفت: فرزندم رضا را پيش من فراخوانيد، به فرزندم رضا گفتم، فرزندم رضا به من گفت. و . . . و هر وقت او را خطاب مى كرد با كينه اش «اباالحسن» خطاب مى كرد.

محـمد بن اسحاق از پدرش نقـل مى كند: كه همواره امـام موسى بن جعفر عليهماالسلام به فرزندانش مى فرمود: اين برادرتان عـلى بن موسى داناترين فرد خاندان پيـامبر صلي الله عليه و آله است، از او مسـائل دينى خودتان را بپرسيد و آنچـه به شما مى گويد به خاطر بسپاريد (و به آن عمل كنيد).

هشام بن حكم مى گويد: مـوسى بن جعفر عليهماالسلام را ديدم كه قبل از دفن ميّت و پس از آن صاحـبان عزا را سر سلامتى و تسليت مــى داد.

از حفص روايت شده كه گفت: كسى را بر خويش بيمناكتر و براى مردم اميدواركننده تر از موسى بن جعفر عليه السلام نديدم. او قرائتى حزن آور داشت وقتى كه قرآن مى خواند گويا كسى را مخاطب قرار داده است.

عمّار پسر ابان مى گويد: خواهرم خدمتكار امام موسى بن جعفر عليه السلام بود، از او براى ما نقل شده كه گفت: امام عليه السلام پيوسته پس از نماز عشاء خدا را حمد مى نموده و به بزرگى ياد مى كرده و او را مى خواند، و دائم در اين حال بود، تا نيمى از شب مى گذشت، سپس بلند مى شد و نماز مى خواند تا اينكه نماز صبح را مى خواند سپس اندكى ذكر مى گفت تا اينكه خورشيد طلوع مى كرد.

يونانى مى گويد: امام موسى بن جعفر عليه السلام خوش صداترين مردم در تلاوت قرآن بود و هر زمان قرآن مى خواند غمگين مى شد و شنوندگان بر تلاوت او گريه مى نمودند. و از ترس خداوند آن قدر گريه مى كرد كه محاسن مباركش با اشكهايش خيس مى شد.

اربلى گويد: روايت شده است كه امام[موسى بن جعفر عليهماالسلام] نماز شب را مى خواند و آن را به نماز صبح متصّل مى كرد، سپس تعقيبات را تا طلوع خورشيد ادامه مى داد. و صورت خود را جهت سجده بر خدا به زمين مى سائيد و تا نزديك زوال آفتاب سرش را از دعا و حمد الهى بر نمى داشت.

احمد بن عبداللّه از پدرش نقل مى كند كه گفت: به نزد فضل بن ربيع وارد شدم كه در پشت بام نشسته بود [و به زندان نگاه مى كرد]، به من گفت: نگاه كن ببين چه مى بينى؟ گفتم لباسى بيش نمى بينم، گفت: او موسى بن جعفر عليه السلام است پيوسته مشغول عبادت است، و كسى را براى اعلام اوقات نماز گماشته است، هنگامى كه وقت نماز را به او خبر مى دهد برخاسته و بى آنكه تجديد وضو كند، شروع به نماز مى كند و اين عادت هميشگى اوست.

ثوبانى مى گويد: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام ده سال و اندى بود كه هر روز سجده اى پس از درخشان شدن آفتاب تا هنگام ظهر به جا مى آورد.

از خالد بن نجيح روايت شده كه گفت: من همراه امام صادق و امام موسى كاظم عليهماالسلام در ماه رمضان افطار مى نمودم، اوّل چيزى كه سر سفره افطار آورده مى شد كاسه تريد سركه و زيتون بود كه امام عليه السلام ابتدا از آن سه لقمه ميل مى نمود، سپس كاسه [بزرگى كه غذاى آماده براى عموم در آن بود] آورده مى شد.

از امام رضا عليه السلام نقل شده كه فرمود: پدرم در دهه آخر ماه رمضان در هر شب بيست ركعت به نمازهاى مستحبّى شبهاى ماه رمضان مى افزود.

صدوق عليه الرحمة مى گويد: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام از روز پنجشنبه خودش را براى [عبادت ونماز] روز جمعه آماده مى ساخت [تا در روز جمعه فرصت زيادى، و شادابى بهترى براى عبادت و نماز جمعه داشته باشد.]

على بن جعفر مى گويد: با برادرم موسى بن جعفر عليهماالسلام در چهار[سفر] عمره همراه شديم، كه با خانواده خويش پياده بسوى مكّه حركت مى نمود.

از امام هفتم عليه السلام روايت شده: كه در كنار قبر اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمود: سـلام بر تو اى ولىّ خدا، من گواهى مى دهم كه تو اولين مظلوم، و اوّلين كسى هستى كه حقش غـصب شـده است.

ابن شهر آشوب مى گويد: امام هفتم عليه السلامدر سجده هايش مى فرمود: بارالها! هر چند گناه و نافرمانى از بنده ات، بَد و ناسزاست، ولى بخشش و چشم پوشى از سوى تو زيبا و نيكو مى باشد.

صفوان بن يحيى از امام هفتم عليه السلام نقل كرده كه امام عليه السلاممى فرمود: هر كس فردى از زنان و مردان مؤمن و مسلمان را دعا كند، خداوند به شمار هر مؤمن فرشته اى را مى گمارد تا بر او دعا كند.

يكى از جاسوسان گمارده شده بر او مى گويد: من بسيار مى شنيدم كه در دعاهايش مى فرمود: بارالها! همانا تو خود آگاهى كه همواره از تو مى خواستم كه مرا براى عبادت خود فراغتى عطا فرمائى، بارالها! چنان كردى، پس تو را سپاس.

احمد بن خالد برقى مى گويد: موسى بن جعفر عليهماالسلام چون در محرابش براى نماز شب مى ايستاد مى فرمود: بارالها! [تو را سپاس كه] مرا بى نقص و عيب آفريدى و در كودكى تربيتم كردى و از ديگران بى نيازم نمودى بطورى كه خودم توانايى انجام كارهايم را دارم.

ابراهيم بن ابى البلاد مى گويد: امام هفتم عليه السلام به من فرمودند: «من هر روز پنج هزار بار از خداوند آمرزش مى طلبم، سپس [چون تعجّب مرا ديد ]فرمود: مگر پنج هزار استغفار زياد است؟

سيد بن طاووس گويد: امام موسى بن جعفر عليهماالسلام ، شب را تا سحر بيدار بود و پيوسته طلب آمرزش مى نمود.

ابن شهر آشوب مى گويد: بيشتر اوقات امام هفتم عليه السلام اين دعا را مى خواند: «بار الها! راحت و آسانى هنگام مرگ، و بخشايش هنگام حساب از تو مى خواهم». و اين دعا را تكرار مى نمود.

امام موسى كاظم عليه السلام هنگام نوشيدن از آب زمزم مى فرمود: «بسم اللّه » (به نام خدا) «الحمد للّه ، و الشكر لِلّه» (ستايش و سپاس براى خداست).

از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: هركس پس از نمازصبح و مغرب هفت بار «بسم اللّه ، و لاحول و لاقوّة اِلاّ باللّه » را بخواند، خداوند هفتاد نوع از انواع بلا را از او دور مى نمايد. امام هفتم عليه السلام فرمود: من اين ذكرها را روزى صدبار مى گويم.

از امام رضا عليه السلام روايت شده كه فرمود: پدرم [امام موسى بن جعفر عليهماالسلام] هنگامى كه از خانه اش بيرون مى شد مى فرمود: «به نام خداوند بخشنده مهربان» به اراده و قوّه الهى، نه به اراده و قدرت خودم بلكه به اراده و قدرت تو اى خداى بزرگ در راه طلب روزى از منزل خارج مى شوم، پس در نهايت سلامتى مرا به خانه ام برگردان.