حديث و آيات: درآمد و مقدمه
سنّت معصومان عليهم السلام ميراث شريف ايمان و فضيلت براى انسان هاى حقيقت طلب است و جامِ جانِ مشتاقان را از شراب جانفزاى معنويّت و حكمت ، سرشار مى كند. حقجويان و خداطلبان، هماره در روشناى قدسى سخن معصومان عليهم السلام به پاكى ها و نيكى هاى جاويدان، راه برده اند. بر خوان گسترده «قال المعصوم»، هم فرزانگانْ طعام دانايى خورده اند و هم كوتاه دستان، ريزه خوارى كرده اند. و چنين است كه مى بينيم سنّت، پس از كلام روحانى وحى، به عنوان دومين مأخذ دينى مسلمانان ، سهمى سترگ در توصيف حقيقت دين و بالندگى و شكوه علوم اسلامى داشته است.
با وجود نياز فزاينده انسان معاصر به معنويت و اخلاق ، و نيز به رغم آن كه همگان پذيرفته ايم كه احاديث ، از جمله متون اساسى دين است، امّا آن چنان كه سزاوار است، به آن اقبال نشده و در عرضه روشنگرانه و فراگير آن به نسل نو تلاشى درخور به ظهور نرسيده است.
از ديگر سو، پُربرگ بودن آثار روايى و ظهور پاره اى از مطالب ضعيف و غير عصرى در آنها و نيز در دسترس نبودن ترجمه فارسى و يا ترجمه اى
امروزين از برخى از اين متون، گروهى را كه طالب كتاب هاى گزيده و سَخته اند، از مطالعه آنها بازداشته است.
بى شك، رفع نقايص پيش گفته ، بعلاوه بهره گيرى از قالب هاى نوين، مى تواند بيش از پيش به گسترش فرهنگ حديث در ميان عموم ، يارى رساند. قالب «گزيده متون» كه در موضوعات ديگر (مانند ادبيات)، تجربه اى نيكو را فراهم آورده، قالبى مناسب براى انتشار مجموعه هاى حديثى است ؛ اگرچه تاكنون از اين قالب در عرضه متون دينى كمتر براى عموم ، سودجسته شده است.
اين قالب، همچنين درآمدى است براى آشنايى كامل تر با معارف اهل بيت عليهم السلام و مى تواند پس از برانگيختن اشتياق اوّليه مخاطبان براى پيگيرى و فهم اين معارف، در مرحله پسين، آنان را به استفاده هايى فراگيرتر رهنمون شود. اين مجموعه نيز به همين نيّت و در چنين قالبى تدوين شده است. اميد است در كنار تلاش هاى ديگر براى تصحيح و احياى متون حديثى، اين مجموعه بتواند با شناساندن متون حديثى و پديدآورندگان آنها، مدخلى براى ورود به اصل اين آثار باشد.
مهم ترين ويژگى هاى اين مجموعه را مى توان چنين برشمرد :
1 . شامل گزيده مهم ترين متون حديثى است.
2 . در گزيده سازى، ترتيب تاريخى آثار مورد نظر نبوده است و به تدريج، مهم ترين مجموعه هاى حديثى ، از كهن ترين آنها تا عصر حاضر ، برگزين خواهند شد.
3 . حجم هر كتاب و ترجمه آن، بين يك صد تا دويست صفحه است .
4 . همه گزيده ها در قطع و طرحى يكسان عرضه مى شوند .
5 . هر گزيده شامل مقدّمه ، متن و نمايه است : مقدّمه، به اختصار، دربردارنده اطّلاعاتى درباره زندگانى پديدآورنده كتاب، جايگاه علمى او و گزارشى از محتواى كتاب و ترسيم جايگاه آن در ميان متون حديثى است . متن، شامل احاديث برگزيده همراه با اِعراب و ترجمه و در صورت نياز ، شرح است . در نمايه ، فهرست موضوعى كاملى در پايان هر مجموعه ارائه مى شود كه با رجوع به آن مى توان به صورت موضوعى به احاديث دست يافت .
6 . منابع احاديث ، حتّى الامكان، شناسايى شده و در پانوشت هر صفحه آورده شده است ؛ جز در متونى كه از مصادر اصلى به شمار مى آيند .
7 . در گزيده ها ، حتّى الامكان ، ترتيب مطالب رعايت مى شود . در مواردى كه ساختار جديدى در نظر گرفته شود ، در مقدّمه به آن تصريح مى شود .
8 . در انتخاب احاديث ، حتّى الامكان ، معيارهاى ذيل در نظر بوده است :
الف . عموم به آن نيازمند باشند ؛
ب . كوتاه ، گويا و كاربردى باشد؛
ج . ناظر به يكى از مسائل اعتقادى ، عبادى ، اخلاقى ، تربيتى ، اجتماعى ، اقتصادى و . . . باشد ، اميد به زندگى را افزايش دهد و مكارم اخلاقى و اصول انسانى را تقويت كند .
9 . سعى شده است تا در ترجمه احاديث ، نثر معيار رعايت شود .
10 . گزيده هر اثر، محصول كار جمعى است كه زير نظر دبير مجموعه تدوين مى شود . در صفحه حقوق هر گزيده ، همكاران شناسانده مى شوند .
اميد است اين مجموعه بتواند دريچه اى كوچك به جهان پرفروغ سخنان خاندان نور عليهم السلام باشد و علاقه مندان را با فرهنگ حديثى آشنا سازد.
پيشنهاد انتشار اين مجموعه از فاضل دانشور آقاى محمّد اسفنديارى است. در تدوين اين دفتر نيز همواره از نظرهاى سودمند ايشان بهره برده ايم. همچنين در سامان يافتن جلد نخست مجموعه، از لطف دوستان و همكاران فاضلى كه نام آنان را به نشانه سپاس مى آوريم ، برخوردار بوده ايم . آقايان : محمّدعلى سلطانى، سيّد محمّدكاظم طباطبايى، قاسم جوادى، على صدرايى خويى و محمّدهادى خالقى، با مطالعه پيش از انتشار ، ما را از نظرهاى سودمندشان بهره مند ساختند. از همه آنان سپاسگزاريم.
هادى ربّانى
معاون اطلاع رسانى
مركز تحقيقات دار الحديث
ابو محمّد ، حسن بن على بن حسين بن شعبه حَرّانى ، 
كه گاهى به اختصار «ابن شُعبه حرّانى» خوانده مى شود ، معاصر با شيخ صدوق (م 381 ق) و از مفاخر شيعه در سده چهارم هجرى است .
وى از ابو على محمّد بن همّام اِسكافى (م 336 ق) روايت مى كرده و شيخ مفيد ، محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادى (م 413 ق) از او روايت كرده است .
نام وى از قرن نهم هجرى به بعد در كتاب هاى تاريخ و تراجم آمده است و پيش از اين ، درباره شرح حال و آثار او اطّلاع چندانى در دست نيست . افراد محدودى كه از حرّانى سخن گفته اند ، جملگى او را به بزرگوارى و فضل و
توثيق ستوده اند و در اعتماد بر كتاب او ، تحف العقول ، هماوازند .
از وى در كتاب ها و منابع كتابشناسى و تراجم نگارى جديد نيز به نيكى ياد شده است .
1 ـ تحف العقول فى ما جاء من الحكم و المواعظ من آل الرسول .
2 ـ التمحيص . رساله مختصرى است شامل 171 حديث در بيان ابتلائات مؤمن . اين كتاب در برخى از منابع به ابن شعبه حرّانى منسوب شده و در برخى ديگر از آنِ استادش ، محمّد بن همّام اسكافى دانسته شده است .
تحف العقول يكى از مهم ترين و زيباترين متون معارف اسلامى در موضوع آداب و اخلاق و پند و حِكَم منقول از پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلامو نيز انبياى الهى ، بزرگ حضرت موسى و حضرت عيسى عليهماالسلام است . در اين كتاب ، گزيده هايى از سخنان پيامبر اكرم و امامان معصوم عليهم السلامتا امام حسن عسكرى عليه السلام ، در زمينه هاى گوناگون اعتقادى ، اجتماعى ، اخلاقى ، فقهى
و . . . گرد آمده است .
مؤلّف ، سخنان معصومان عليهم السلام را به ترتيب آورده و ذيل عنوان هر يك از ايشان ، ابتدا با خطبه يا كلامى از آن حضرت در موضوع توحيد آغاز مى كند و سپس به مواعظ يا نامه هاى وى ، و در آخر به ذكر كلمات قصارى از آن حضرت مى پردازد . وى درباره امام زمان عليه السلاممى گويد :
هيچ يك از توقيعات حضرت صاحب الزمان و حجّت عصر خود ـ عجّل اللّه فرجه ـ را ، با آن كه در ميان شيعيان آگاه ، متواتر و مورد استفاده است ، ياد نكرديم ؛ زيرا به گونه اى كه مقتضى اين كتاب و چگونگى تأليف آن است ، به دست ما نرسيده است .
در پايان كتاب ، چهار بخش ديگر نيز به اين ترتيب افزوده شده است : 1 . مناجات خداى عز و جل با حضرت موسى بن عمران ؛ 2 . مناجات خداى عز و جل با حضرت عيسى بن مريم ؛ 3 . مواعظ حضرت عيسى عليه السلام كه در انجيل و آثار ديگر آمده است ؛ 4 . وصيّت مفضّل بن عمر ، يكى از اصحاب امام صادق عليه السلام ، به شيعيان .
حرّانى در تأليف اين كتاب براى رعايت كوته نگارى ، ذكر اسناد احاديث را فرو گذاشته و به ذكر دو نكته در اين باره اكتفا كرده است :
1 . بيشتر احاديث را به گوش خود از استادانش شنيده است .
2 . اين سخنان ، از آن دسته آموزه ها و حكمت هايى است كه خود ، گواه درستى خويش اند .
تحف العقول از منابع حديثى و فقهى متأخّر مهمّى همچون : بحارالأنوار ، وسائل الشيعة و الحدائق الناضرة به شمار مى آيد و شيخ مرتضى انصارى قدس سره نيز كتاب المكاسب المحرمةى خود را با حديثى از تحف العقول آغاز كرده است . همچنين اين كتاب ، دستْ مايه سخنوران بزرگ و خطيبان نامدار دوره هاى مختلف است .
عالمان شيعى از تحف العقول با تجليل ياد كرده و آن را اثرى بى نظير دانسته اند . علاّمه مجلسى در اين كتاب مى گويد :
نظم و ترتيب آن ، دلالت بر بلندى مرتبه مؤلّفش مى كند و اكثر مطالب آن ، در مواعظ و اصول ثابت شده اى است كه در آنها نيازى به ذكر سند نيست .
علاّمه امينى قدس سره نيز درباره آن باره مى نويسد :
تحف العقول در دانش و دين و حكمت ها و آداب و اخلاق و فرهنگ ها ، آراستهْ سخنى است كه از ميوه هايش گرسنگان ، سير شوند و تشنگان ، بهره گيرند و خردمند ، بدان انس جويد . . . بارى ! اين سخنان كه از سرچشمه وحىِ فيض بخشِ خاندان عصمت تراوش كرده ، رهاورد خِرد است كه آيتى از فصاحت و بلاغت و استوارى لفظ و معنى و فروتر از كلام آفريدگار و فراتر از گفتارهاى بشر
است . . . بايد بر اين همه ، حُسن انتخاب و بِهْ گزينى مؤلّف را ـ كه نشانه خردمندى و دليل قدسيّت و نشان مهارت و كارشناسى او در حديث است ـ افزود .
آنچه به تحف العقول اهمّيت مى بخشد ، متن دقيق وعميق آن است ، به گونه اى كه مى توان گفت ، متن آشناى كتاب ، ناشناس بودن مؤلّف را جبران كرده است .
تحف العقول تاكنون چندين بار به چاپ رسيده است كه مشخّصات كتابشناختى آنها چنين است :
يك . متن1 . تحف العقول ، تصحيح و تعليق : على اكبر غفّارى ، تهران : كتابفروشى صدوق ، 1376 ق ، 535 ص .
2 . تحف العقول ، مقدّمه : سيّد محمّد صادق بحر العلوم ، نجف : المطبعة الحيدرية ، 1383 ق ، 399 ص .
3 . تحف العقول ، مقدّمه : محمّد حسين الأعلمى ، بيروت : مؤسّسة الأعلمى ، 385 ص (به ضميمه رساله التمحيص) .
از تحف العقول تاكنون چهار ترجمه به فارسى و يك ترجمه : به انگليسى منتشر شده است :
1 . تحف العقول ، تحقيق و تصحيح : على اكبر غفّارى ، ترجمه : محمّد باقر كمره اى ، تهران : كتابفروشى اسلاميّه ، 1384 ق ، 556 ص .
2 . تحف العقول ، ترجمه : احمد عطائى جنّتى ، تهران : انتشارات علميه اسلاميه ، 1354 ش ، 624 ص .
3 . رهاورد خرد (ترجمه «تحف العقول») ، ترجمه : پرويز اتابكى ، تهران : نشر و پژوهش فرزان ، 1376 ش ، 540 ص .
4 . تحف العقول ، تصحيح : على اكبر غفارى ، ترجمه : بهزاد جعفرى ، تهران : نشر صدوق ، 1377 ش ، 402 ص .
5 . تحف العقول ، ترجمه به انگليسى : بدر شاهين ، قم : انصاريان ، 1380 ش ، 637 ص .
گزيده حاضر بر اساس نسخه تصحيح شده به كوشش استاد على اكبر غفّارى تنظيم يافته است . از مجموع سخنان پيامبر صلي الله عليه و آلهوامامان معصوم عليهم السلام ، جز امام دوازدهم ، و مناجات خداوند با حضرت عيسى و موسى عليهماالسلام و سخنان
حضرت عيسى عليه السلام ، 350 فقره با معيار مورد اشاره در «درآمد» ، انتخاب شده و بر اساس ساختار متن كتاب ، در پانزده بخش تنظيم يافته است . ترجمه مجموعه نيز اقتباسى است از ترجمه دكتر پرويز اتابكى كه با نام رهاورد خرد به چاپ رسيده اطّلاعات كتابشناختى آن پيش از اين آمد .